Ён закурыў. На гэты раз па-сапраўднаму, зацягваючыся. Я таксама выцягнуў з надрэзанай пачкі цыгарэту.

– Дык вось, – сказаў ён. – Я пачаў правяраць. І, самае дзіўнае, падобна тое, што наш паэт, як на легенду, не дужа і нахлусіў. Пастарайся слухаць мяне ўважна.

За акном ляжала шэрая пустка з рэдкімі бадыллямі бур'яну на ёй.

– Ты, мабыць, не ведаеш, што Альшанскія былі ледзь не самым багатым родам у Беларусі. Але толькі пэўны перыяд. Прыблізна сто год. Да гэтага часу і пасля яго – ну звычайная магнацкая фамілія, як усе. Але ў гэтае стагоддзе – крэзы, якія пабівалі багаццем самога караля.

– З чаго тое стагоддзе пачалося?

– З 1481 года. Ану, што за год?

Была ў нас такая гульня, ад якой іншы чалавек пасінеў бы. Так проста, бы з яра ў ваду, задаваць адзін аднаму пытанні накшталт таго, на якіх мовах быў напісаны бехістунскі надпіс (старажытнаперсідскай, эламскай і вавілонскай) або якога колеру былі выпушкі ў інжынерных войсках пры Мікалаі Першым (чырвоныя).

– Кішкі ў вас слабыя, дзядзька Мар'ян, – сказаў я. – Гэта год змовы Міхайлы Алелькавіча, князя Слуцкага і яго стрыечніка Хвёдара Бельскага.

– Правільна. І іншых, сярод якіх Пятро Давыдавіч, князь Альшанскі. Што далей?

– Ну-ну, хацелі яны вялікага князя Казіміра на смерць прыправіць і самім правіць краінай. А як ужо не пашанцуе, то ўзняць край і трымацца да апошняга. А як і гэтага не атрымаецца, то з усімі сваімі ўладаннямі ад княства адсесці і шукаць падмогі ў Масквы.

– Так. І чым гэта скончылася?

– Змову раскрылі. Паляцелі галовы. Каго ў цямніцы прыдушылі, каго на плаху пры паходнях, каго, прасцейшага, на палю. Сотні ахвяр з тых людзей, што хацелі самастойнасці. Бельскі Хвёдар Іванавіч, кінуўшы ўсё, уцёк у Маскоўшчыну да Івана Трэцяга і прынёс яму ў «пасаг» «северскія землі».

– А іншыя землі куды падзеў? – іранічна спытаў Мар'ян.

– Ну не ў кішэні ж панёс. Кінуў.

– Вось яно як, – сказаў Мар'ян. – Палі, плахі, прэнг. А хто з галоўных змоўшчыкаў застаўся?

– Валі.

– Альшанскі застаўся. Адзін з усіх. Адзін з усіх, якому нічога не было. Наадварот, сеў у маёнтак моцна, як ніколі. Чаму?

– Моцны быў. Баяліся. Род княскай крыві і з каралямі павязаны не раз.

– Глупства. Не паглядзелі б.

Ён адкінуў кніжку на стол. Моўчкі мы сядзелі адзін насупраць другога. Урэшце Мар'ян правёў рукою па твары, нібы ўмыўся:

– І якраз з гэтага года пачынаецца неверагоднае, проста несамавітае, фантастычнае багацце роду. Тысяча і адна ноч. Скарбы Галконды і Эльдарада. Дораць гарады. Сустракаючы вялікага князя, апранаюць у золата тысячы шляхцюкоў і сялян. Ліставым золатам абабіваюць замкавыя дахі. Словам, усё, на што здатны быў чалавек, раптам узбагаціўшыся.

– Звонку нібы культура, а знутры…

– Дзікунства? – спытаў Мар'ян. – Не. Тут танчэй. Лічы: толькі-толькі да сапраўднай улады прыйшлі. Над душамі, над целамі, над дзяржавай, урэшце. З Усяславам Чарадзеем не дужа паспрачаўся б… А тут… Ну і адмовілі цэнтры, якія стрымліваюць. Адмовілі, як ва ўсіх свежых паноў над усім, хаця многія з гэтых, свежых, і стагоддзямі свой род цягнулі, але на правах… ну, дружыннікаў, ці што. І вось пачалося: звонку гуманісты, звонку вытанчаныя, а ўнутры – тыгр.

– Тут ты, па-мойму, памыляешся, – сказаў я. – Астрожскіх успомні, Міколу Радзівіла, Сапегу Льва. Сапраўдныя, адукаваныя, стрыманыя людзі, хай сабе і страсныя.

– Вонкавы гэта разлад, – сказаў Мар'ян. – Ясна, што ў масе гэта не двор Чынгісхана і не апрычны двор. Усё ж на вачах у Еўропы, пачаткі галоснасці, пачаткі дэмакратыі, хай шляхецкай. Noblesse oblige*. Але ломкі хрыбтоў і тут хапала.

* Становiшча абавязвае.

– «Час – ён заўсёды такі, калі знаходзяцца людзі», – працытаваў я кагосьці. – Але ты ўсё ж гані сюжэт.

– Ну і вось. І раптам праз нейкія там сто год усёй гэтай раскошы – крэс! До – праз меру гуляць, до – ліставога золата, до – загонаў у парчы! Звычайны сярэдняга багацця род. У чым справа?

– Гэтага мы ніколі не даведаемся, – сказаў я. – Мала што там магло здарыцца. Ну, скажам, першае, гэта Пятро Давыдавіч, хаця й моцны, пабойваўся ўсё ж, што прыпомняць удзел у змове, і вырашыў багацце тое пратрэнькаць, пажыць на ўсю закрутку. І нашчадкі трэнькалі. А як пратрэнькалі, то й супакоіліся.

– Т-так, – сказаў ён. – Ты ведаеш, што то за знакі і што азначаюць?

На шматку паперы ён вывеў наступнае:

– Ну, ты мяне за дзіця лічыш. Гэта лічбавыя знакі літар. Першая – легіён, або сто тысяч, другая – леадор, або мільён.

– Ну, а так?

І ён напісаў яшчэ й такое:

– Ну, шэсцьсот тысяч, ну, сем мільёнаў.

– То вось, адкажы ты мне цяпер, даражэнькі мой лабузю, Антон Глебавіч, якім такім чынам мог чалавек, нават самы магутны, прыдбаць за палову года багацце ў шэсцьсот тысяч залатых ды на сем мільёнаў каштоўнымі каменнямі – гэта на той падлік, на той, калі й сапраўды «цялушка-палушка» была, – і якім чынам ён, нават калі б еў тое золата – і нашчадкі ягоныя елі, – мог за нейкія сто трыццаць год такі капітал струбіць? А яны ж кожны год і даходы фантастычныя да таго мелі.

– Магчыма, ведаў аб казне змоўшчыкаў і прыбраў яе да рук.

– А можа, выдаў? – спытаў Мар'ян.

– Такое пра людзей так, без доказаў, нельга рэкнуць. Хаця б яны і гнілі ўжо ў зямлі трыста год. На тое мы і гісторыкі.

– Угм. «История, та самая, которая ни столько, ни полстолько не соврет». Згніў ён толькі не ў зямлі, а ў саркафагу Альшанскага касцёла. Там на саркафагах статуі каменныя ляжаць. Такая, брат, ляжыць пратабестыя, з такой святой ды божай усмешачкай. Сам убачыш.

– Чаго гэта я раптам «убачу»?

– Як захочаш – убачыш. Ну вось, а наконт знікнення – успомні баладу гэтага… менестрэля засцянковага.

– Выдумка.

– У шмат якіх выдумках ёсць пах праўды. Я шукаў. Шукаў па хроніках, успамінах, дакументах. Тут не месца іх называць – вось спіс.

– І дакапаўся?

– Дакапаўся. Табе гаворыць што-небудзь такое прозвішча – Валюжыніч?

– Валюж… Ва… Ну калі гэта тыя, то Валюжынічы – стары род, яшчэ ад «сваіх» князёў, тых, што «да Гедыміна». Мелі землі ў Полацкай зямлі, ля Менска і на паўночны захад ад яго. Але да таго часу ўсё радзей упамінаюцца ва ўніверсалах і хроніках, мабыць, згалелі, страцілі вагу. Лёс, увогуле, звычайны. У семнаццатым стагоддзі знікаюць.

– Малаток, – з блатным акцэнтам сказаў Мар'ян. – Кавадлам будзеш. Ну, а апошні ўсплёск рода, га?

– Чакай, – сказаў я. – Гамшанскае паўстанне, так?

– Ну-ну, – падначваў ён.

– Грыміслаў, Андрэевіч, здаецца, Валюжыніч. 1611 год. Славуты – «удар у спіну»? Чорт, ніяк я гэтых з'яў не звязваў.

– А між тым Гамшаны ад Альшан – не адлегласць. Так, Валюжыніч. Так, два тыдні бойкі без пярэрвы ды пасля з год лясной вайны. І на гак павешаныя, і на палю ўскінутыя. Так, славуты «ўдар у спіну», пра які мы так мала ведаем.

– Нявыгадна было пісаць. «Здраднікі». І ў такі момант! Інтэрвенцыя, вайна. Наступныя падзеі, мабыць, і захілілі, зацерлі ўсё… Сюжэт, Мар'яне!

– Невыносны ты, – абурыўся ён.

– Ад цікаўнасці гару. Не цягні.

– Ну вось. І падлічыў я, даражэнькі мой, па пісцовых кнігах і актах, што за гэтыя гады, улічваючы і даходы з маёнткаў, нашчадкі, нягледзячы на ўсе шаленствы, аніяк не маглі выдаткаваць больш за трэць прыдбанага скарбу. Гэта пры самым што ні ёсць страшным, «радзівілаўскім», мантацтве. І вось у год бунту Валюжыніча княжыць у Альшанах Вітаўт Хвёдаравіч, пяцідзесяці сямі год, а жонка ў яго – Ганна-Гардзіслава Альшанская, дваццаці пяці год, а ў дзявоцтве князёўна Мязецкая. І княгіню гэтую страшэнна папікае ў сваім пасланні біскуп Кладзенскі Геранім за забыццё княскага і жаночага гонару, а галоўным чынам за тое, што ворагі княства вялікага карыстаюцца для сустрэч патаемных з ёю вопраткаю мніхаў.

– Сапраўды, жах які, – сказаў я. – «Дама з чорным манахам».

– І паршывы беларускі рамантызм, – сказаў Мар'ян. – Вось, уяві сабе такую маю гіпотэзу. Усё разбіта. Паратунку няма. Паўсюль гойсаюць віжы. Паплечнікі на палях хрыпяць. І ва ўсім вінаваты з самага пачатку князь Вітаўт Хвёдаравіч Альшанскі. Яму на водкуп было аддадзена Кладзенскае староства. Ён гроб несамавіта і яшчэ шмат грошай здзёр з яго на сваю карысць. Праз яго цяпер людзей вешаюць. А жонка ягоная, як і ў баладзе, – анёл. Што, не маглі яны тую казну, скарб той, пабраць і ўцячы? Каб хаця частку нарабаванага аддаць ахвярам?