ЧАСТКА ЧАЦВЕРТАЯ
1. Але мне ўжо абрыдла гуляць з вамi. Час растлумачыць вам маю фiласофiю. Ну, што спахмурнелi? Вам не падабаецца тэорыя, га? Вам болей прыйшлася б даспадобы якая-небудзь плётка? Ну, напрыклад, як у мяне закахалася Феадота? Ды ў мяне няма часу. Трэба, перш чым я памру, паведамiць усiм, што Сакрат зразумеў памылкi свайго вучэння i пакаяўся. Ну вось, Феадоце сказалi, быццам мне не даспадобы жанчыны (мне!). Гэта яе засмуцiла. I яна ўзяла за мэту спакусiць мяне. Раз-пораз яна запрашала мяне на сваю вiлу, каб пагутарыць пра фiласофiю. I кожны раз, калi я прыходзiў, ставалася так, што яна купалася, нацiралася i голая рэпецiравала перада мной новыя танцы. "Ты чалавек разумны, - казала яна, - ты зразумееш мяне правiльна". Потым яна выцягвалася на канапе, садзiла мяне побач; яе гарачыя асляпляльныя грудзi ўзнiмалiся i апускалiся, а я тым часам апавядаў ёй пра неўмiручасць душы. Яна перабiвала мяне на паўслове i казала: "Я ведаю шэсцьдзесят спосабаў кахання". А я аддаваўся разважанням. "Што з табою?" - пыталася яна. "Я думаю, якi з тваiх шасцiдзесяцi спосабаў самы... фiласофскi, абсалютны..."
Галасы: "Якi? Якi?"
2. Вось бачыце, як неабходна ведаць фiласофiю? Гэтак i Феадота - усё пытала i перапытвала: якi?, пакуль, каб адчапiцца ад яе, я не сказаў: "Спосаб гэта такi: спачатку трэба бязлiтасна лупцаваць жанчыну, i тады, калi яна пачне крычаць, i валяцца на падлозе, i дрыжаць, павалiць яе на спiну". I вось яна, гэты д'ябал, прыгарнулася да мяне, млява стулiла павекi i прашаптала: "Адлупцуй мяне".
3. Я расказаў вам гэта не дзеля таго, каб вас падражнiць. Я хацеў такiм чынам увесцi вас у сваю фiласофiю. Зноў спахмурнелi? Старажытныя элiны, так вы баiцеся думкi. Супакойцеся. Вам, "Зевесавым суддзям", не давядзецца пакутаваць ад галаўнога болю. З усiм гумарам, што яшчэ застаўся ў мяне, я пасмяюся зараз са сваёй фiласофii. Як разумныя афiняне вы, напэўна, ужо напалову зразумелi, што калi не iснуе ў палюбоўных справах абсалютнага "спосабу", то тым болей яго не iснуе i ў "высокiх" матэрыях.
4. Перш-наперш я не фiлосаф. Я не стварыў нiякай сiстэмы, не ўзвёў светлага храма Думкi з калонамi, панiкадзiламi, з царскаю брамаю i святынямi. Я знайшоў толькi свой метад разважання. Скандальны Дэльфiйскi храм, над якiм не рассейваецца дым, гэты Пуп Зямлi, пацвердзiў маю прыналежнасць да мудрацоў, а не да фiлосафаў. I ён ставiць мяне ўпоравень не з вялiкiм Пiфагорам, Эмпедоклам, Анаксагорам i iншымi, а з Сафоклам i Эўрыпiдам - двума паэтамi. Пэўна, ён хацеў пакпiць не толькi з мяне, але i з iх, дапускаючы, што яны ведалi яшчэ меней за маё "нiчога", i ставячы мяне на адзiн капыл з двума славутымi "балбатунамi", - за iмi пачуццi, за мной - развага. Нават сябры не называлi мяне фiлосафам, а "настаўнiкам" цi "панам старшынёю".
5. Святы Дэльфiйскi Дым папулярызаваў мяне па ўсiм свеце як мудраца i ведаў, што робiць. Ён хацеў мяне збiць з тропу. Ён хацеў давесцi мне, быццам я знайшоў iсцiну для таго, каб я яе болей не шукаў i як-небудзь на яе не натрапiў: ён баяўся майго вялiкага розуму. Нявыгадна бессмяротным панам, каб зямныя стварэннi спазнавалi iсцiну. I калi ён убачыў, што я пачынаю здагадвацца пра яе, ён не марнаваў часу: чорны i густы, ён пранiк у вашы мазгi, каб вы ўчадзелi i забiлi мяне. I ўсё ж, калi Локсiй сур'ёзна сцвярджаў, што я наймудрэйшы, ён разумеў, вядома, што сярод людзем я той, хто ён сярод багоў - першы насмешнiк.
6. Яшчэ смаркатым дзiцём я з разяўленым ротам слухаў на гарадскiм базары дарослых i здзiўляўся, што па кожным пытаннi сутыкаюцца сорак меркаванняў i ўсе здаюцца правiльнымi. Сафiты адкрыта сцвярджалi, што ўсе яны сапраўды правiльныя. Спачатку сваiм няспелым розумам, а потым ужо сталым я заўсёды iмкнуўся знайсцi тую адну-адзiную думку, якая была б прыдатнай у любым выпадку i абавязковай для ўсiх, гэта значыць, вечную i нязменную, якая не залежыць ад часу, прасторы i людзей - абсалютную думку. I шукаць яе трэба было не ў знешнiм свеце, недаўгавечным i падманным, а ў нашай душы, бесцялеснай i бессмяротнай. У глыбiнi душы ляжаць iдэi-iсцiны, пахаваныя пад тоўстым пластом iржы, якую там нагрувасцiлi "пачуццi-жаданнi" i "жаданнi-iмкненнi". I выцягнуць iх на свет божы было цяжкiм заняткам. Спатрэбiлася б майстэрства павiтухi. I з цягам часу я стаў павiтухай дзяржавы. Я браў душы людзей, мяў iх, а пры неабходнасцi засоўваў сваю руку са шчыпцамi i выцягваў дзiця. Я памагаў нарадзiцца iсцiне, о грамадзяне афiняне, вось чаму зямля, неба i мора напоўнiлiся хмарамi хлуснi.
7. Чаму б гэта? Цiскаючы i тармосячы душы, каб здабыць з iх боскi элемент, я прымушаў iх вывяргаць iржу: Бога, Дабро, Справядлiвасць, Айчыну, Прыгажосць i ўсё астатняе, што не з'яўляецца iх першапачаткам, нi канчатковай мэтай, нi дарам багоў, нi дасягненнем розуму - гэта стварэннi часовыя, сэнс iх эфемерны, гэта нiзкiя сродкi, якiмi кiруючая хеўра слепiць сваiх падданых i губiць iхнiя душы. Мы, людзi, дзелiмся на тых, хто гуляе, i тых, хто гаруе, на тых, хто бачыць, i на тых, хто носiць шоры - на сытых i дурняў.
8. Жыццё нашае з самага пачатку заблытваецца ў сiлках, расстаўленых яшчэ да нашага нараджэння. Малым дзiцём, дома, на вулiцы, у школе мы нясведама вучымся адрознiваць дабро i зло, "права мацнейшага". Семнаццацiгадовымi дзецюкамi са свежай i радаснай душой мы ўзрушанымi галасамi маладых пеўняў даём клятву на вернасць вялiкiм Iдэалам - "праву мацнейшага". Прайшоўшы ваенную службу i стаўшы раўнапраўнымi грамадзянамi, мы чуем i паўтараем тое самае на плошчы, у судах, на народных сходах, у тэатры - "права мацнейшага". Але калi i малыя, i вялiкiя, i малыя ўчора, i сёння, i заўтра вераць у адно i тое, значыць, ёсць "закон, народжаны эфiрам у нябёсах". Вось так мы i iдзём, прыкаваныя адзiн да аднаго i ўпэўненыя, што выгоды "мацнейшых" i ёсць нашы выгоды. Выгода наша - быць звязанымi, а не вольнымi, выгода наша - быць пакрыўджанымi, а не караць. I калi б раптам якi-небудзь вар'ят з нажом кiнуўся выпусцiць вантробы з Ваўка, мы б падставiлi свае целы i душы, каб прыняць удар на сябе. А калi б раптам здарылася, крый божа, што Ваўка няма, мы б пабеглi шукаць iншага, яшчэ болей лютага, каб ён жэр нас.
9. Вось такiя iсцiны здабываў я з душы Статка. Iсцiны, якiя з часам i па звычцы сталi iнстынктамi, мацнейшымi за голад i каханне. Дзякуючы ўсё таму ж павiвальнаму майстэрству я мог здабыць з душ - раз ужо мяне пачалi прымаць за ўсяведнага - i такiя рэчы, якiх там не было, не раўнуючы як кiтайскiя фокуснiкi вымаюць чарвяка з вока мегарцаў. "Але ж чарвякоў, - скажаце вы, - мы бачым i таму верым у iх". "А iдэi?" У iх, грамадзяне афiняне, спачатку вераць, а пасля iх бачаць. Варта несамавiтай старой без дай прачыны заверашчаць у царкве, паказваючы пальцам на святога Х: "Зiрнiце... варушыцца... падае нам знакi", - як усе навокал на свае вочы ўбачаць тое самае: i рух, i слёзы, i знакi, i нават пачуюць грозны голас святога.
10. Гэта цуд, вядома. Але цуд надараецца найчасцей, калi толькi ўкладваць у душу тое, што там жадаеш знайсцi. Корпаючыся потым у ёй кiпцюрамi логiкi, знаходзiш тое, што хочаш. Колiсь богазневажальнiкi, бывала, закопвалi ў карэнне кiпарысу цi побач з крынiцай абраз, а потым "снiлi", што ў тым месцы ўжо колькi часу ляжыць схаваны "святы" i хоча выйсцi. Тады, узняўшы на ногi ўсю вёску, са свечкамi й цiм'янам яны iшлi туды, выкопвалi абраз - i па ваколiцы разлiваўся водар. Будавалася каплiца, на тацы сыпалiся грошы, посуд напаўняўся алеем, а богазневажальнiк станавiўся святым, як "божы абраннiк".
11. Вось такiмi цудамi я ўмацоўваў царства Летуценняў у Затоцы Плачу. Я сляпiў дурасць i такiм чынам прыносiў карысць ладу Несправядлiвасцi ў адпаведнасцi з правiлам: "Чым дурнейшы дурань, тым больш ён самаўпэўнены". Вам не трэ было мяне забiваць. Наступяць iншыя часы, i "моцныя" будуць дорага плацiць фокуснiкам не за тое, што яны выцягваюць, а за тое, што ўкладваюць чарвякоў у мазгi i душу мегарцаў, што твораць цуды, павучаючы малых i старых, што найсумленнейшае i найсвяцейшае ў свеце - гэта эксплуатацыя. Тады людзi, ахутаныя блакiтным туманам, небыццём думкi i волi, не змогуць варушыць нi языкамi, нi мазгамi, нi рукамi.
