18. Што ж да мяне, дык свае палiтычныя правы я запiсаў на старых сандалях. Я нiколi не хадзiў галасаваць, каб выбраць злодзея, якi будзе абiраць мяне, i ката, якi мяне прыкончыць. Я гэтак пытаўся ў сафiстаў, каб раззлаваць вас, а мне пасмяяцца. Сафiстам добра плацяць. Пяць мiн, пяцьдзесят з паловай цяперашнiх драхмаў! Значыць, iхняя мудрасць вартая такiх грошай! Па кошце пазнаецца вартасць тавару. Свае бедныя веды я раздаваў дарма, але нiхто iх не прымаў. Гэта значыла, што яны былi нiкуды не вартыя. Але гэта значыць i нешта iншае: калi я так настойлiва, з такой упартасцю, з пагрозай для свайго жыцця прапаноўваў iх вам, значыць, мне плацiў нехта з вашых ворагаў. Прапаганда! Славяне мне плацiлi, каб я разладзiў дзяржаўны механiзм iдэалогii. Ды калi я змог паздзекавацца з усёведання вашых вялiкiх сафiстаў, гэта не значыць, што я меў рацыю, але гэта значыць, што я быў куды хiтрэйшы i больш здольны за iх. Я мог зрабiць белае чорным. Знак часу! Вывертамi слоў i здрадай вы растапталi само паняцце "правасуддзе" i ўсклалi ўсю вiну на мяне. Маўляў, я сваёй iронiяй i сваiм вучэннем пахiснуў у душах грамадзян усялякi давер да законаў.
19. Значыць, я таксама быў адным з сафiстаў. Каб жа я iм быў! Мне шкада, што, здзекуючыся з iх тэатральнай рыторыкi, я наносiў удар i па iх вялiкiх iсцiнах. Калi ж я ўрэшце дамогся, каб вы iх выгналi, я пачаў разважаць над iх прамовамi. Якая збянтэжанасць узнiкла тады ў маёй душы! Як шкада, што я не паспеў раскрыць сваю душу свету да таго, як вы схаваеце яе пад сажнем зямлi. У канцы сваёй прамовы я ўсё-ткi высыплю на вас скарпiёнаў, што даўно вярэдзiлi маё сэрца.
20. А вось наблiжаецца i пайтык. Наперадзе яго блiскучыя вочы, а ззаду ён сам. Перш чым паставiць нагу, ён мацае зямлю вачыма - гэтак жа як мул мацае дошкi на мосце. Ён не-не ды i пакерхае, каб на яго звярнулi ўвагу. З намi некалькi яго сяброў. Мы вiтаемся, i ён падыходзiць. Ён шчыра i моцна цiсне нам рукi. Вось такою дужаю рукою ён трымае стырна карабля. Ён нас любiць i ахвяруе сабою дзеля нас! Дзеля нас ён запускае руку ў гарадскую скарбонку i дзелiцца з намi, дзеля нас ён топча законы i радуе нас. Ён навучыў нас даваць iлжывыя клятвы ў судзе i не трымаць свайго слова ў гандлi. Раз ён патрэбны нам, то ён i вялiкi стратэг. Калi салдаты перамагалi, ён праслаўляўся, але калi яны цярпелi паразу, на iм гэта не адбiвалася. Ён не быў вiнаваты. Вiнаватыя былi... пазней я вам скажу, хто быў вiнаваты. I калi ён здаваў войска ворагу, i калi ён прадаваў крэпасць, i калi ён першы ўцякаў з поля бiтвы, хто ж мог асмелiцца абвiнавацiць яго? Ён жа сам быў грамадскi абвiнавачвальнiк. А калi я адводзiў яго ўбок i казаў яму проста ў вочы: "Пане Фёдар, якi ж ты мярзотнiк!" - вочкi яго, нiбыта мышкi, напалоханыя катом, хавалiся ў глыбокiя норкi. Ён быццам костку праглынаў. Якi пан Фёдар? Лiкон i Анiт яго iмя.
21. Справа адразу ж набывае iншае адценне. Яго хаўруснiкi i сябры ўжо закасалi рукавы i краем вока назiраюць, чакаючы знаку. Але ён не такi ўжо i дурны. Ён робiць выгляд, што прымае мае словы за жарт, i гучна рагоча. Ведаеце чаму? Ён пазiрае на мае мускулiстыя рукi, якiя правучылi ўжо шмат каго. Да таго ж вакол мяне сабралася шмат людзей, гатовых стаць на мой бок. Яны не фiлосафы i не мае сябры, гэта такiя самыя нягоднiкi, як i ён сам, яго палiтычныя працiўнiкi. Смеючыся, ён са сваiмi адыходзiць, думаючы сам сабе: "Пачакай, я табе гэта яшчэ папомню".
22. Найбольш хiтрыя сярод iх iмкнуцца дагадзiць мне, каб я iх не лаяў. Яны абвясцiлi мяне "вялiкiм фiлосафам" i слалi мне дамоў розныя падарункi: чырвоныя яйкi i пiрагi на Вялiкдзень, парсючкоў на Каляды, торбачкi з маналадскiм сырам у лютым, пелапанескiх перапёлак у лiпенi, а на мой дзень нараджэння - рыбу, iнжыр, бутлi з вiном i кветкi. Я ўсё адсылаў назад, хоць Ксантыпа i крычала, што я дурань, што з мяне ўсе смяюцца. Хай iдуць да д'ябла! Яны хацелi заткнуць мне рот. Я не мог падабраць слоў. Аднойчы адзiн важны пан прыслаў мне двух сташасцiдзесяцiмесячных рабоў - негрыцянят, якiя нi слова не ведалi па-грэчаску. Чорныя да бляску, з перламутравымi зубамi, залатыя бранзалеты i завушнiцы. "Зрабi iх фiлосафамi", - пiсаў ён. Я загарнуў iх у кавалкi прасцiн (яны прыйшлi голыя) i адправiў iх назад. Чым бы я iх кармiў? Пра гэтае здарэнне ведае шмат хто. У той дзень усхадзiўся ўвесь Каланакi. Жыхары павылазiлi са сваiх лавак i хат i тоўпiлiся абапал вулiцы, каб пабачыць, як негрыцяняты шыбуюць уздоўж вулiцы, узяўшыся за рукi... I што ж вы думаеце? Наплялi, што, маўляў, Сакрат прагнаў iх, бо хацеў белых рабоў!
23. Перыкл, пачуўшы пра мяне такiя размовы, папрасiў Аспазiю запрасiць мяне ў палац. Яна прыслала па мяне, Алкiвiяда. Цi ж мог я адмовiць прыгожаму юнаку i важнай панi? Я пайшоў да iх, думаючы ўсчаць сварку. Але што я iм нi казаў, яны нi слова не запярэчылi. А калi я напаў на "Алiмпiйскага Зеўса" за рамантычнае плявузганне, якiм запоўнены эпiтафii, ён пакiваў сваёй шылаватай лысiнай i перавёў размову на тое, каб я прайшоўся сваiм языком па ягоных ворагах i расказаў колькi непрыстойных показак.
А Аспазiя рагатала i гладзiла сваiмi боскiмi лiлейнымi пальчыкамi вось гэты драны плашч, цiхенька шэпчучы: "Здымi ты яго, сябра, я яго табе зацырую". Мяне прынялi з вялiкай пашанотай i слухалi з вялiкай увагай i захапленнем. Але не праз гэта я не аблаяў Перыкла. Ён даў мне слова, што зробiць усё, каб паладзiць з пелапанесцамi i скончыць вайну. Цяпер я разумею, што ён смяяўся з мяне. Ён адзiны, хто за ўсё жыццё ашукаў мяне. Каб ён жыў, ён бы ўсё яшчэ ваяваў. Улада i вайна не могуць адно без аднаго. Здаецца, я адышоў ад тэмы... Старэчая балбатлiвасць... Даруйце мне...
24. А паэты? Пiфii мужчынскага роду, якiя размаўляюць з багамi, як старыя сваякi. Зграбныя, млявыя, яны, кiваючыся, праходжваюцца туды-сюды i сеюць наўкола водар парфумы i звонкi смех, потым раптоўна спыняюцца, каб, вытрашчыўшы вочы, пазiраць на зоры сярод белага дня. У гэтую хвiлю да iх спускаюцца анёлы божыя i запрашаюць iх на Алiмп Дурасцi. Там яны п'янеюць, а тут прарочаць. Манiяй вершаў яны вызваляюць нас ад мiтуснi. Яны надаюць вечнасць усяму, да чаго дакранаецца iх подых. Дзякуючы iм свет робiцца лепшым i на зямлi пануюць душа i Бог. Ну возьмем хоць бы Мiлета. Калi яны траплялiся мне на вочы, я вiтаў iх такiмi словамi: "Прывiтанне табе, салодкая Марыка!" i на мяне злавалi i яны, i iхнiя сябры. Але вось усё пайшло наўскасяк, i Марыка-Мiлет стаў маiм першым абвiнаваўцам i смяротным ворагам.
25. Дарэчы, на мяне пiсалi з'едлiвыя эпiграмы, якiя абышлi i Крым i Рым. Дайшло да таго, што Арыстафан, адзiны, хто варты называцца паэтам, бо быў мiзантроп i стары казёл, вывеў мяне ў п'есе, i я стаў галоўным героем у "Воблаках". Народ смяяўся, пакуль мяне не вымусiлi стаць на крэсла, каб лепей разгледзець. З таго часу я стаў "славутым" чалавекам. Пра мяне гаварыла ўся Грэцыя. Пасля прадстаўлення сябры забралi мяне, i мы пайшлi ў шынок адзначыць маю славу. Мы ж, вядома, набралiся да пасiнення i спяялi процьму ўдалых песень. Толькi на досвiтку я вярнуўся дамоў. Я iшоў на дыбачках, каб мяне не пачула Ксантыпа. Ды дзе там! Пачула, ускочыла i пачала даваць прачуханку. "Ведаеш што, - сказаў я, - ад сённяшняга дня я самы вялiкi чалавек ва ўсiм свеце. (Я сказаў ёй гэтак, каб яе супакоiць.) А ты мяне нi ўва што не ставiш. Мяне ж паказваюць у тэатры". Яна прадзерла вочы i вымавiла: "Золатка маё!" А потым упершыню ў жыццi абняла мяне i пацалавала. Ранiцою яна ўжо каялася. "Глядзi ж, знайдзi сабе якую-небудзь работу, уладкуйся i пакiнь усё гэта. Стары распуснiк i невук!"
26. Такое здаралася са мною не кожны дзень. Найчасцей я стараўся пазбягаць людзей. Спусцiцца да шматаблiчнага i зменлiвага, як прагная палюбоўнiца, мора. Кiнуцца ў яго i абняць, нырнуць глыбока, вельмi глыбока, да нерэiд i трытонаў. А потым - валяцца на пякучым пяску, ляжаць на гарачым сонцы, каб яно скакала, нiбы мячык, на маiм круглым жываце. Потым я iшоў бакавымi вулкамi i прабiраўся да Iтанiдскай брамы. Там, стоячы то на адной, то на другой назе, я здымаў свае сандалi. Я зацiскаў iх пад пахай, каб не сцiраць падэшваў, i - раз-два, раз-два - спускаўся ў Фалеру. Часам надаралася ступаць у бруд (iм поўныя завулкi прадмесцяў). "Клянуся сабакам, - мармытаў я. - Лепей ужо ступаць у бруд, чым сустракацца дзень пры днi з жабракамi i хлусамi, элiнамi з элiнаў".
