Birinchi amaliyotimizga men bilan birga borgan Stepanyuk va Ivanov degan rus yigitlari aloqada menchalik muloqot qilisholmadimi yoki ularda jangovar ruh yetishmadimi, bilmadim, lekin, ularning ham birinchi, ham oxirgi qatnashgan amaliyotlari shu bo‘ldi. Qaysi holat bo‘lganda ham ularning “dembel”gacha pol va kosa-tovoq yuvganligi rost, ungacha esa ota-onasining erkatoy, tantiq o‘g‘illari bo‘lgani aniq.

Gardezning shimol qismidagi tog‘ tomon tutashib ketgan adirliklar oralab, bir zamonlar asfalt qoplamali bo‘lgan xaroba yo‘ldan ketyapmiz. Dovondan oshib o‘tishda chog‘roq ko‘ringan tog‘ tepasiga ikki yuz metrlar ko‘tarilgandan so‘ng pastlikka ena boshladik. Chuqur jarlikda, biqinida qizil yulduz yarqirab turgan, dushmanlar urib tushirgan vertolyot qoldig‘i ko‘rindi. Bu vertolyotga o‘z harbiy xizmat muddatini o‘tab, uyiga qaytayotgan o‘n nafar askar yigitlar bo‘lganligini va ular dushman “Stenger” raketasi yordamida urib tushirilganligini “ded”lardan eshitgandim.

Dovonning narigi tarafidagi juda tik qoyalar oralab bir kilometrdan ziyodroq pastladik va tekis yo‘lga tushib oldik. Ortimizda qolayotgan tog‘dan qanchalik uzoqlashsak, u shunchalik haybatliroq tuyulib, bizni quvib kelayotgandek ko‘rinardi. Shundagina men Gardez shahri joylashgan, tog‘lar orasidagi ulkan yalanglik qanchalik balandlikda ekanligini tasavvur qildim.

Biz brigadamizga qarashli batalyon joylashgan Baraki qishlog‘idan o‘tganimizdan so‘ng, o‘ng tarafda uzunasiga qishloqlar joylashgan xavfli hudud – “zelyonka” boshlandi. Biz o‘tadigan yo‘l esa “zelyonka”dan anchagina balandlikda shunday joylashgandiki, u yoqdagilar uchun bizning mashinalar xuddi “tir”da harakatlanayotgan nishonning o‘zginasi edi.

Ular bizni o‘qqa tuta boshlashdi. Daraxtzorning har-har joyida o‘zidan chaqnashlar chiqarib, biz tomon snaryadlar uchib kela boshladi. Kolonnamiz tezligi yanada oshirildi. Reja bo‘yicha bu yerdan katta tezlikda o‘tib ketish nazarda tutilgandi. “Hech kim o‘t ochmasin”, degan buyruqqa amal qilgan holda, qurollarimizni quchoqlagancha, BMP lar ustida bir-birimizga qapishib olgandik. Chap tarafimizda esa ustma-ust qalashtirib tashlangan metallolom uyumlari ko‘zga tashlandi. Bu olti yil davomida shu yerdan qatnagan kolonnalardan qolgan, hamma turdagi jangovar mashinalarning ushbu “tir”dan o‘tish nasib qilmagan, kuyib ketgan qoldiqlari edi. Ularning katta qismi yuk mashinalari – Ural va Kamaz rusumli harbiy texnikalar edi. Shu yerdan o‘tishda kolonnalar yakson qilinavergan va yana yo‘lni ochish uchun ularni chetga surib tashlayverishgan. Shu tariqa ulkan temir-tersak chiqindilari “tog‘”i – mashinalar “qabristoni”hosil bo‘lgandiki, uning eni uch yuz metrdan ortiq, uzunligi esa bir necha kilometrlargacha cho‘zilgandi. Shu sababli, yillar davomida to‘plangan tajribalarga tayanib, bu “tir”dan katta tezlikda “qochib o‘tish” samara berardi.

Qancha mashina izdan chiqdi, bilmadim, lekin biz sekinlashmasdan yo‘limizda davom etdik. Yo‘lda qolganlarni ortdan kelayotgan tankchilar yig‘ib kelishdi. Metall tog‘ining o‘sishiga o‘z “hissa”mizni qo‘shgancha, bir yuz yigirma chaqirimli masofani bosib o‘tib, Kobul shahriga yetib keldik.

Kobul shahri, poytaxt bo‘lganligi sababli, qattiq qo‘riqlanar va boshqa joylarga nisbatan tinchroq edi. Shaharning shimoliy qismida, tog‘ yon bag‘irlarida qurilgan ko‘p qavatli binolarga yetmasdan, katta yalanglikda to‘xtadik. Jalolobodda o‘tkazilishi mo‘ljallangan harbiy harakatlar armiya miqyosida bo‘lib, u yoqqa borishi mo‘ljallangan harbiy qismlar shu yerda to‘planishi lozim edi. Shu sababdan bu yerda uch kecha-kunduz turib qoldik.

Stvollari yuqoriga yo‘naltirib qo‘yilgan BMP lar qator qilib shimol tomonga, ya’ni tog‘ yonbag‘ridagi Afg‘oniston hukumati harbiylariga tegishli bo‘lgan ko‘p qavatli turar joy binolariga qaratib qo‘yilgan. Bunga sabab, u tarafdan biror xavf kutilayotganligida emas, balki butunlay tasodifiy holat edi.

Harbiylarda bir yaxshi “odat” bor, hech kim bo‘sh, bekor o‘tirishi mumkin emas. Ya’ni bo‘sh vaqting bo‘ldimi, yo qurolingni tozalaysan, yo mashinangga texnik qarov o‘tkazasan, yo kiyim yuvasan, yoki o‘zingga qaraysan. Xullas, ish ko‘p, hech ham ish topolmasang, uydagilarga xat yozasan…

Shunday “bekorchi” BMP ekipaji texnik qarov o‘tkazayotgan bir paytda, ( bu qanday ro‘y berganini bilmadim) bir juft snaryad o‘z-o‘zidan ketma-ket otilib ketdi: “bum-bum”. Hammamiz “endi nima bo‘ladi?” deb afg‘on harbiylariga tegishli turar joy binolari tomon tikilib qoldik. “Ana, hozir borib tegadi, mana tegadi” degan hadik bilan qarab turibmiz. “Tegsa nima bo‘ladi? Tushunmovchilik bo‘lib ular ham bizga qarab otsa-chi?”– degan o‘y-xayollar barchamizni bezovta qilgani rost. Harqalay, snaryadlar bino ustidan uchib o‘tib, orqa tarafidagi qirlikka tushib portladi.

O‘zi aslida BMP pushkasi stvoli to‘g‘riga tushirilgan holatda turishi kerak, lekin sal avvalroq qaysi bir qism askarlari joylashgan kolonna to‘xtab, mashinalar ketma-ket yig‘ilib turgan joyida pushka o‘z-o‘zidan bir juft snaryad otib qo‘yib, oldingi BMP ning ustida o‘tirgan askarning boshini yulib ketganligi sababli, ehtiyot tariqasida, stvollarni ko‘tarib yurish buyurilgandi. Mana endi xuddi shunday holat ikkinchi marta takrorlanishi, harqalay bu safar betalafot bo‘ldi.

Pushkani otish mexanizmi elektr toki bilan ishlarkan, balki qandaydir nuqsoni bo‘lgandir, qisqa tutashuv bo‘lganda otilib ketgandir yoki kimningdir xatosi bilan yuz bergandir, bilmadim, lekin bu holat mutaxassislar tomonidan o‘rganib chiqilsa maqsadga muvofiq bo‘lardi. U yerda buning uchun vaqt ham, e’tibor ham yetarli bo‘lmagan. Bu holat yuqoridagilarga balki umuman bildirilmagandir, gap-so‘zga qolishlaridan qo‘rqib, yashirilgandir. (Bunaqa holatlar u paytlarda oddiy hol edi-ku!)

Ertasi kuni kechga yaqin yonimga Valeriy Purgin kelib, meni aloqachi bo‘lganligim sabab komandirlar yonida ko‘proq bo‘lishimdan, maxfiy hisoblangan ma’lumotlardan xabardor bo‘lishim mumkinligidan umidvor bo‘lib, bu yerdan Jalolobodga qachon jo‘nab ketishimiz mumkinligini so‘radi.

–Xabarim yo‘q, Valeriy, qachon jo‘nab ketishimiz noma’lum. Bu senga nega kerak bo‘lib qoldi, damingni olib yotaver. Buyruq bo‘lgandan jo‘nayveramiz, – dedim sovuqqonlarcha.

–Ilya, (meni ismimni o‘zlariga o‘ng‘ay qilib o‘zgartirib, shunday deb chaqirishardi) men senga Valentina haqida gapirib bergandim, yodingdami?

–Ha, albatta.

–Uning yoniga borishim kerak. Harbiy gospitalda hamshira bo‘lib ishlaydi.

–Esing joyidami?! Sen jo‘nading ham deylik, ketishing bilan yo‘lga tushishimiz haqida buyruq kelsa-chi, unda qanday qiyin ahvolga tushib qolishingni bilasanmi?

–Bilaman, dezirtirlik hisoblanadi. Lekin ilojim yo‘q, bormasam bo‘lmaydi. Xudo haqqi, yordam ber, Ilya, -dedi ko‘zlari iltijoli boqib.

Valeriy bilan sirdosh edik. U ko‘nglidagini ochiqchasiga gapiradigan,

so‘zamolligi bilan ajralib turadigan, hech narsadan hayiqmaydigan, chapdast yigit edi. O‘zidan yosh jihatdan anchagina katta bo‘lgan Valentina bilan munosabatlarini ko‘p bora so‘zlab bergan, uning xatlarini-da tortinmasdan o‘qib bergandi. Kobulga yo‘li tushdimi, ilojini topib u bilan ko‘rishib ketardi. Ularning bu munosabatlari, sevgi yosh tanlamasligiga yorqin misol edi.

“Har qanday holatda ham u hozir uning yoniga jo‘navoradi. U yoqqa ketib kolonnadan qolib ketsa-chi?”-o‘ylay boshladim. Uning iltijoli ko‘zlariga boqdim. “Yo‘q, yordam bermasam bo‘lmaydi”.

–Yaxshi, Valera, bunday qilamiz.

U xursand bo‘lib menga yanada yaqinroq surilib o‘tirdi.

–Senga kichik ratsiyamni beraman, kattasi bu yerda qoladi. Lekin men uxlamoqchiman, sen uchun navbatchilik qilish niyatim yo‘q . Senga, sen qaytib kelguningcha aloqada bo‘lib turishi kerak bo‘lgan, ratsiyani tushunadigan biror askar kerak bo‘ladi.

Aytar so‘zlarim tugamasdan, “Men hozir”, -degancha sakrab turib chiqib ketgan Valeriy, zum o‘tmay, kim nima ish buyursa, og‘rinmay bajarib yuradigan, bo‘shang yosh askar Petrovni boshlab keldi.

“Boshqa odam qurib qolganmidi?” degan ma’noda tikilganimda, u yelka qisib qo‘ya qoldi.