Dara kengaygan joydagi qishloqdan o‘tiboq qulay hududda joylashdik. To‘pchilarimiz buyruqdan so‘ng gaubitsalarni jangovar holatga keltirishdi, razvedkachilarimiz o‘ng tarafdagi tog‘ tomon, qoyalar oralab, o‘rmalagancha chiqib ketishdi.

Bu orada zampolit5 qishloqdagi uylarga, savdo do‘konlariga kirmaslikni, bunday holat yuzaga kelgan taqdirda “maradyorstvo” statyasi mavjudligi, o‘zbekchasiga aytganda “talonchilik” qilish mumkin emasligi, bundan tashqari har qaysi uy yoki savdo do‘koni minalashtirilgan bo‘lishi mumkinligi haqida ogohlantirib, boshimizni “qotira” boshladi.

Qishloqda biror tirik jon qolmagan, hammalari o‘z uylarini tashlab, tog‘ tomon qochib ketishgandi. Darchayu eshiklarga katta-kichik yarqiroq qulflar o‘rnatilgan, bu esa talonchilarni qaytarishdan ko‘ra, ko‘proq o‘ziga jalb qilardi.

O‘n sakkiz- yigirma yoshli, kuch-g‘ayrati ichiga sig‘magan, hatto joni ko‘ziga ko‘rinmagan yigitchalarning ayrimlari uchun zampolitning gaplari bir qulog‘idan kirib, ikkinchisidan chiqib ketgan, shekilli, payt poylab do‘konni o‘marib kelganlar ham bo‘ldi. Lekin “ko‘za kunda emas, kunida sinadi” degan naql bejiz aytilmagan. Vova degan yigit do‘kon eshigini ochib, ichkariga kirganda ishga tushadigan qilib moslab qo‘yilgan granata portlashi oqibatida halok bo‘ldi. Shundan keyingina “talonchi”larning sal bo‘lsa ham “popugi” pasayib qoldi.

Sakkiz kun davom etgan amaliyot davomida, har kuni yangi-yangi koordinatalarni qabul qilardim, besh xonali sonlardan iborat bo‘lgan “iks”, “igrek”lar qulog‘im ostida yangrar, hisob-kitoblar yakunida esa to‘pchilarimiz gumburlatib, tog‘ oralatib otishar, “ajal urug‘i”ni tashuvchi snaryadlari qayoqqa borib tushayotganligini, hatto tasavvur ham etishmasdi. Gohida qiziqib raqamlarni xaritaga solib ko‘rardim, ahyon-ahyonda esa bu nuqtalar tog‘lar orasida joylashgan qishloqlar ustida birlashardi. U yerlarda qanday dahshatli voqealar sodir bo‘layotganini tasavvur eta olsamda, lekin haqiqiy holatni bundan keyingi janglarda,razvedkachilar bilan toqqa chiqqanda, ko‘rdim.

Vardak amaliyotidan o‘z jonajon qismimizga qaytgandan so‘nggina men, askarlarning qo‘rqmasdan “men boray, men boray” deb jangga otlanishlarining sababini tushunganday bo‘ldim: qismda qolib janglarga bormaganlarga nisbatan amaliyotga borganlarning “obro‘”si bir pog‘ona balandroq turarkan, shekilli, xo‘jalik ishlariga bizni umuman jalb qilishmasdi. Faqatgina tungi qorovullikka har oqshom tonggacha turardik. Shu sabab nonushtadan so‘ng tushlik vaqtigacha uxlab, undan so‘ng yana tunggi navbatchilikka tayyorgarlikni boshlab yuborardik.

 Janglarga bormaydiganlar esa buni qismat deb qabul qilishgandek doim bizning xizmatimizda bo‘lishardi. “Xizmat” deganda to‘g‘ri tushunasiz deb umid qilaman, ya’ni oziq-ovqat bilan ta’minlash, nonushta, tushlik va kechki ovqatlarni tayyorlash, kazarma va tashqi hududlarni tozalash kabi xo‘jalik ishlari bilan shug‘ullanishardi.

Albatta, kiyim-kechagini hamma o‘zi yuvardi, bu esa birinchi navbatda ularni qaynatishdan boshlanardi. Kiyimlarni      qaynatish nima uchun kerak, deb qiziqayotgan bo‘lsangiz, aytaman: bu, bizning doimiy mehmonlarimiz bo‘lmish- bitlarni o‘ldirish uchun o‘tkaziladigan majburiy tadbir edi. Jang maydonidagi yashash sharoitlarining og‘irligi va u yerlarda sanitariya ishlarini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish imkoniyati bo‘lmaganligi sababli askarlar o‘zlari bilan “ergashtirib” kelgan jonivorlar kazarmalarda yaxshi joylashib, moslashib olishgan ediki, bu to‘shaklarda bir kecha tunagan odam borki, biz bilan bir xil holatga tushar edi.

To‘shaklarni ulardan xalos qila olishmaganligi sababli askarlar antiqa usul o‘ylab topishgandiki, unga hammamiz so‘zsiz amal qilardik. Bu usul – oddiygina, to‘shakka kirishdan avval kiyimlarimizning hammasini yechib, onadan tug‘ilganday yalang‘och bo‘lib o‘z joyimizga “sho‘ng‘ib” ketardik. Uxlab turganimizdan so‘ng esa, badanimizni qoqilab, ustimizga ilashib qolganlarini tushirib tashlab, yana kiyimlarimizni kiyib ketaverardik.

Tungi qorovullikdan qaytgandan so‘ng xuddi shu usulda uxlab yotganimizda kazarmamizni tekshirish uchun kelgan general yotoqxonamizga kirib kelgan holatni ko‘z oldingizga keltiring. Hamma charchagan ko‘yi qattiq uyquga ketgan va tabiiyki, kimlarningdir usti ochilib qolgan…

Bu holat haqidagi xabar armiya shtabiga yetib bordi. Nima emish, ustav bo‘yicha mumkin emasmish. Lekin bizning, o‘z yashash sharoitimizdan kelib chiqqan o‘z qonun-qoidalarimiz bor ediki, biz ularga toki “dembel” 6 gacha sodiq qoldik…

“Plats”dagi lolalar

Qish kirib qalin qor yog‘di. “Afg‘onistonda qor yog‘adi”, desa, ko‘pchilik, hatto, afg‘onning boshqa hududlarida bo‘lganlar ham, ishonishmaydi, ba’zida. Lekin bu rost. Gardez shahri dengiz sathidan ikki yarim kilometr balandlikda joylashgan. Shu sababdan qishi-ku sovuq, yoz oylari ham kunduz kunlari issiq, jazirama bo‘lsa ham, kechasi salqin bo‘lardi. Yozda tungi qorovullikka turganimizda qalin kiyim – bushlat7 kiyardik. Bahor kelishi bilan esa hamma yoqda lolalar, ha-ha, haqiqiy tog‘ lolalari ochilardi. Faqat qizil emas, sap-sariq rangda bo‘lardi ular. Ularni hatto qismimiz saf maydoni, ya’ni platsda ham ko‘rganman .

“Platsda ham lola ochiladi”, degan gap ham kimlargadir kulguli tuyulishi mumkin, lekin bu ham rost. Chunki plats asfaltlanmagan, tekislab olingan oddiy qumloq joy edi-da.

Plats to‘g‘risida so‘z ketganda, yana bir katta kamchiligimiz haqida ham aytib o‘tsam. Bu – biz afg‘onda yo‘l qo‘yganimiz, juda katta isrofgarchiligimiz xususida: platsda ko‘zni yumib yerni paypaslab izlasangiz ham (bu lof emas) hech bo‘lmasa bir dona patron topishingiz mumkin edi. Oddiy gilza emas, haqiqiy jangovar patron! Endi platsdaki ahvol shu bo‘lsa, chekka joylarda va axlatxonalarda vaziyat qandayligini tasavvur qilib olavering.

Postda turganimizda ham avtomatlarimiz o‘qdonini to‘ldirish maqsadida jangovar o‘qlar saqlanadigan maxsus qutini ochib, ichidagi ikkita germetik yopilgan qutilardan birini olib, qopqog‘ini bir azobda ochgach, undan ishlatganimiz to‘rt-besh qadoq (qog‘oz o‘ram)dagi patron bo‘lar, qolgani esa xuddi “sarqit”day tashlab yuborilardi. Shu sababli qismimiz axlatxonasida har xil o‘q-dorilar – jangovar patrondan tortib, reaktiv snaryadlargacha to‘lib-toshib yotardi. Endi, qaerdaki axlatxona bo‘lsa, o‘sha yerda yong‘in bo‘lib turishini ham bilamiz. Bunda axlatxona haqiqiy jang maydoniga aylanib ketardi. U yerga bir necha yuz metrgacha yaqinlashish – hayot uchun xavfli edi. O‘t olib havoga ko‘tarilgan reaktiv snaryadi qism markaziga kelib tushgan holatlar ham bo‘lgan.

Bular yo‘l qo‘yilgan “isrofgarchilik”larning kichikkina bir qismi, xolos. Harbiy amaliyotlar vaqtida chiqitga chiqadigan harbiy mashinalar-u jangovar texnikalar, vertolyot-u samolyotlar haqida gapirmasa ham bo‘ladi.

Bularni yozishimdan asosiy maqsad, isrofgarchiliklar natijasida axlatga tashlanib yong‘in oqibatida otilgan har bir jangovar o‘q yoki snaryadlarning o‘tkir tig‘li parchalari bir yoki bir necha jonga qasd qilishi mumkinligini fikr qilsak, Afg‘on urushidagi holat bebosh va besaranjomligi bilan, inson qadrini, yosh yigitlar umrini bir chaqaga qimmat qilib qo‘ygan, mash’um kunlarni opichlagan dahshatning o‘zi edi.

Sevgi mojarosi

Bahor kelib kunlar ancha isigan vaqtda, Jalolobod atrofida o‘tkazilishi mo‘ljallangan, “Qoratog‘” amaliyotiga borishimiz aniq bo‘lib qoldi. Balushkin yig‘ilish o‘tkazib, kimlar borishini aniqlamoqchi bo‘lganda, endi men ham “ men boray, men boray”chilar qatoriga qo‘shilib bo‘lgandim. G‘azna, Vardakdagi harbiy harakatlar chog‘ida aloqada rus tili talaffuzini buzib so‘zlagan bo‘lsam-da, men komandirlarning talablariga mos kelib, ularning “o‘z” odamlariga aylanib ulgurdim, shekilli, keyingi janglardan birortasini ham qoldirmasdan, to “dembel”gacha amaliyotga boradiganlar ro‘yxatining eng boshida turardim.