Литмир - Электронная Библиотека
A
A

Улдьаа Харалы

Дьолу бэлэхтээ, Сэргэлээх

Бастакы баһа

Абитуриент

Абитуриент диэн кимий? Сөпкө өйдөөтүҥ, ааҕааччыам. Үөрэххэ киирээри эксээмэн туттарар эдэр киһи. Ким эрэ бастакытын даҕаны туттарбакка, «муннуга бэрдэрбит моҕотой» буолуо. Тута дойдулаабакка, куоракка күнүн-дьылын ыыппахтаан баран, хайаахтыай, дьиэтигэр төннүө. Ким эрэ балачча хатыыппалаһан иһэн, бүтэһик эксээмэннэргэ «тиэрэ бэрдэрэн» атын, арыый чэпчэки үөрэххэ анньыһыа. Ол эрээри, барытын сиирэ-халты, быыһыгар биир-икки «түөртээх» туттаран кэбиһэн баран, киирэри дуу, мэлийэри дуу кэтэһэртэн ордук долгутуулаах туох кэлиэй? Ким эрэ кыл мүччү ылыллыбакка абарыа, ким эрэ баҕалаах үөрэҕэр киирэн, үөрүү өрөгөйүн билиэ.

Үөрэххэ ылылларга баал тиийэр-тиийбэт мөхсүүтүгэр араас албас, киирии-тахсыы үлэлээн барар. Онно сырыы сыл ахсын биир-икки баалынан түһэр-тахсар аатырар «проходной балл» диэн баар. Холобур, түөрт эксээмэн сыанатын эптэххэ, уон алта баллаах туттарааччы мөккүөрэ суох ылыллар түбэлтэтигэр, бу уон алта «проходной балл» аатырар. Аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар оҕолоруттан, төгүрүк тулаайахтартан эксээмэннэрин ааспыттар ылыллыбыттарын кэннэ, атын абитуриеннар проходной балларынан киирэллэр. Ол кэннэ, хантан эрэ, хайдах эрэ ордон хаалбыт аҕыйах миэстэҕэ ол ахсааныттааҕар быдан элбэх оҕо анньыһар. Онно биир-икки баллара тиийбэтэх саллааттан кэлбит уолаттар, тыа сиригэр холкуоска-сопхуоска үлэлээбиттэр, тиһэҕэр, элбэх оҕолоох ыал оҕолоро ылыллаллар. Аны, хара харах көрбөтүнэн, хаптаҕай кулгаах истибэтинэн, улахан салайааччы аймахтаах, университекка үлэлиир убайдаах-эдьиийдээх, «кэпсэтиинэн» киирэр оҕолор бааллар дииллэр. Ити уол оннук «блаттаах» үһү диэн буолар. Туох билиэ баарай, «билсиинэн» да киирэн эрдэхтэрэ.

Сима Унаарап «кэпсэтиинэн киирии» ымпыгын-чымпыгын билбэт, кырдьыга, билэ да сатаабат. Кини аармыйаттан кэлбэтэх (бара илик киһи хайаан кэлиэй), холкуоска үлэлээбэтэх (сайынын окко үлэлээбит ахсааҥҥа киирбэт), дьолго, тулаайах буолбатах, эгэ диэн билсии кэлиэ дуо? Биир ый анараа өттүгэр оскуоланы саҥа бүтэрбит табаарыс буоллаҕа дии. Онон, тумус туттара диэн – билиитэ, эрэнэрэ эрэ – «төбөтүн олоруута». Ити куттанар-дьулайар «проходной балларын» иккинэн-үһүнэн аһара дайбаттаҕына, ылыллар буоллаҕа. Сима физмат факультекка дьыалатын биэрдэ. Онно киирэр кэрдиис улахана суох эбит. Ааспыт сыл 14–15 баллаахтар эккирэтиһиитэ суох киирбиттэр үһү. Ол иннинэ, иллэрээ сыл, «недобор» буолан, сорох бырабааллаахтартан иккистээн туппуттар. Абитура тылынан эттэххэ, «пересдачалаппыттар». Итини истэ сылдьан, Сима эрэх-турах сылдьар, «киирэр инибин» диэн бигэ санаалаах. Аттестатын ылаат, ахтылҕаннаах дойдутугар «буута быстарынан» айаннаан тиийбитэ. Окко үлэлии сырыттаҕына, дьоно ыксатан, куоракка бэҕэһээ кэллэ. Уол ыраах холку. Кырдьык даҕаны, биир ый анараа өттүгэр эксээмэн туттарбыт киһи хайдах умна охсуоҕай?

Бастакы тургутук – ахсааҥҥа суругунан эксээмэн. Сима физмат факультет үөрэнэр куорпуһугар, тэтэркэй оппуохалаах икки этээстээх эргэ таас дьиэҕэ киирбитэ, көрүдүөргэ балачча оҕо мустубут. Туттарааччылар кэллэр-кэлэн, көрүдүөр икки өттүгэр турунан иһэллэр. Икки сүүстэн тахса киһи диэн Сима, быһа холуйан, билгэлии турар. Эҥин бэйэлээх билиилээх, сайдыылаах оҕолор бу кэлэн турдахтара, кини бииргэ үөрэниэхтээх, саҥа доҕотторо буолуохтаах оҕолор. Симаны утары кыргыттар бөлөхтөрүгэр курбуу курдук көнө уҥуохтаах, сырдык сэбэрэлээх, чачархай баттахтаах кыыс турар. Саҕатыгар биир дьураалаах, отон кыһыл сибиитэрэтэ, оҕолуу икки чанчыгынан тойточчу өрүллүбүт баттаҕа кинини ордук истиҥ көрүҥнүүргэ дылылар. Эмиэ Сима курдук, оскуоланы саҥа бүтэрбит киһи турар…

– Һук! – ойоҕоско имнэммиттэригэр, санаатыгар аралдьыйа туран, ходьох гынар.

– Привет, ноко! – оскуоланы бииргэ үөрэнэн бүтэрбит табаарыһа Коля мичээрдии турар.

Ким ханна туттарса баран эрэрин кэпсэтии буолар. Киин сиргэ үрдүк үөрэххэ направлениенан барааччылартан биир уоллара ылыллыбыт, икки кыыс этэҥҥэ туттаран, түмүктэрин кэтэһэ сылдьаллар эбит. Коля бэйэтэ инженернэй факультекка, геолог үөрэҕэр киириэхтээх.

– Ээ, бу кыыс физмакка туттарсан эрэр эбит дии, – Коля оргууй саҥарар.

– Кими этэҕин?

– Утары тарар косичкалаах кыыһы. Лида диэн. Биһиэхэ урут кэлэн үөрэнэ сылдьыбыта. Үөрэҕэр абытай үчүгэй кыыс…

Ити кэмҥэ бары хамсыы түһэллэр, аудиторияларынан тарҕатан, олордуу саҕаланна. Хас биирдиилэригэр үстүү лииһи ааҕан туттардылар. Үлэ бэрээдэгин кылгастык быһааран, эксээмэни саҕалыыллар.

Сима бастакыттан саҕалаан, икки садаачатын, үс холобурун суоттаан лаһырҕаталаан кэбиһэр. Ол эрээри ыксаамыахха, баҕар, алҕас, итэҕэс тахсан хаалта буолуо. Сирийэн бэрэбиэркэлэнэн, биир көннөрүүнү оҥорор. Аны чуолкай буочарынан үрүҥэр устуохха. Үрүҥэр устан бүтэрэн эрдэҕинэ, иннигэр олорбут кыһыл баттахтаах кыыс биир лииһин «сып» гыннаран ылар. Уол, маннык баламат, сирэйэ-хараҕа суох быһыыттан мах бэрдэрэн, олорон хаалар. Лииһин былдьаһан, айдааны тардыан сатамньыта суохха дылы. Ээ, чэ, биир холобуру, ити лииһэ да суох суруйар буоллаҕа дии. Бэйэтэ суоттаабытын баран. Үрүҥэр таһааран, сэрэххэ иккистээн көрөр. Барыта сөп курдук.

Үлэни икки киһи манаан, толорторо олорбуттара. Кыыһыра сылдьар курдук сирэйдээх, намыһах саха кыыһа уонна эдэр, тырымнаабыт нуучча дьахтара. Нууччата тахсыбыт эбит, сахата олорор. Сима үлэтин кыыска илдьэн биэрэр.

– Эйиэхэ үс лиис бэриллибитэ, биир лииһиҥ тоҕо суоҕуй? – кыыс кытаанахтык көрбөхтүүр.

Сима мух-мах баран ылар. Иннигэр кытаран олорор нуучча кыыһын «бу кини ылбыта» диэтэҕинэ, «бэйэҥ биэрбитиҥ» диирэ эрэбил. Оччотугар туох буолан тахсыа биллибэт. Үүрүллэн хаалыан сөп. Уол, бара сатаан, остуол дьааһыгын, остуол аннын көрүөлээбитэ буолар. Ол кэмҥэ нууччата киирэн кэлэр.

– Кини биир лииһэ суох, – саха кыыһа үҥсэргии тоһуйар.

Анарааҥҥыта уол үлэтин ылан, көрбөхтөөн баран, үлэни тутан, тахсарыгар көҥүллүүр.

Сима, аудиторияттан тахсан, тымныы көлөһүн тахсыбытын, тоҥолохторо кыратык титирээбиттэрин билэр. Туох да буруйа суоҕар, көр, таах үүрүллэн хаала сыста дии. Лииһи былдьыырын кытта, тута биллэрэ охсуохха баар эбит. Ол эрээри оччотугар айдаан тугунан диэлийэн тахсыа биллибэт. Ити саха кыыһа буолан-хаалан турбутун көрүөҥ этэ! Сатана, нарачаахтана сытыйан. Биһиги, сахалар, бэйэ-бэйэбитин өйдөһө, көмөлөсүһэ сылдьыбаппыт ити баар! Нууччата дьиҥнээх эксээмэни тутааччы, сахата көмөлөһөөччү эрэ быһыылаахтар. Ол абыраатаҕа…

Сима ити сабаҕалааһына сөп эбитин кэлин билиэҕэ. Нууччата, Черенкова диэн бэртээхэй преподаватель, семинардары ыытыаҕа, кинилэр группаларыгар куратордыаҕа. Оттон сахатын кыыһын үөрэнэрин устатыгар көрсүө суоҕа.

Сарсыныгар, ректорат дэнэр дьиибэ тутуулаах таас дьиэҕэ, биллэрии дуоскатыгар туттарсыы түмүктэрэ ыйаналлар. Дуоска иннигэр элбэх киһи үөмэхтэһэр. Үтүрүһэ-үтүрүһэ киирэн, сыаналарын көрдүүллэр. Кимнээх эрэ, көрөн тахсан, күө-дьаа кэпсэтэллэр. Биир кыыс кып-кыһыл сирэйдэнэн, түннүк аттыгар туран, хараҕын уутун болотуогунан соттон эрэр. Сима түмүгү көрө охсорго тиэтэйбэт. Ити кини хаһааҥҥыттан эрэ, оҕо эрдэҕиттэн илдьэ сылдьар майгыта. Олус күүтүүлээҕи, долгутуулааҕы сүүрэн тиийэн, билэ-көрө охсубакка, кыратык аралдьытан, «ыанньыта» түһэн көрөр үгэстээҕэ. Оҕо сылдьан, туһахтарын көрөрүгэр, эрэнэ саныыр баттаамылаах туһахтарыгар туора хайыһан, аты сири харахтыы иһэн, эмискэ көрө биэрээччи. Оо, онно куобах иҥнэн бурҕалла сытара үөрүүлээх да буолара! Ардыгар, куобах оннугар суор сэмнэҕэ ыһылла сытара абаккатын эбитин. Оттон били хомойбут кыыс уоскуйан биэрбэт. Туттардым ини диэн кэлбитэ – бырабаал суруллан турара төһө эрэ хомолтолоох. Оттон Сима, «түөрдү» ыллаҕына, хайдах эрэ, хомойуох курдук. Этэҥҥэ «биэс» кэлэр ини, барыта сөп этэ… Оттон ити хомойбут кыыска тугу этэн, туох диэн уоскутуохха сөбө эбитэй? Уоскутары, эрэл кыымын саҕары тугу этиэххэ сөбүй? Суох, ити кыыһы уоскутары булан этиэ суох. Бэйэтэ санаатын кытта туран, санаа күүһүнэн уоскутунара ордук. Биир кыыстыын Лида иһэр. Киһи аҕыйаан, биллэрии дуоската аһаҕас. Лидалаах, дуосканы бэрт суһаллык көрбөхтөөт, тахсан бараллар. Ол курдук, үөрбүттэрин-хомойбуттарын биллэрбэт майгылаах бара тураллар. Кинилэр кэннилэриттэн били ытаабыт кыыс баран эрэр.

1
{"b":"895126","o":1}