– Манна сылдьыбыппын тугунан бигэргэтэбиний? Ити киһи ханна барбытын билэн баран, туоһу буолар тугу эмэ илдьэ барыыһыкпын, – дии санаат, киһитэ айаннаабыт ыллыгынан сирдэтэн таас хайаҕа кэлбит.

Онно үөмэн тиийэн көрбүтэ, хайа хаһыллан хаалбыт. Арай ол иһиттэн дьон саҥата иһиллибит. Хайаҕас быыһынан көрбүтэ, дьон бары түүлээх сирэйдээхтэр эбит. Уол үөмэн иһирдьэ киирбит. Балаҕаҥҥа киирэн олорбут. Онно биир дьахтар баар эбит. Кини сэмээр ыйыппыт:

– Туох кыһалҕалаах манна кэллиҥ?

Онуоха хоруйдаабыт:

– Кыһалҕам кыра.

Ол кэннэ дьахтар киниэхэ туох эрэ сымнаҕаһы биэрбит. Тугун өйдөөн көрбөккө, уол ылан сиэбигэр уктан кэбиспит. Дьахтар эппит:

– Чэ, түргэнник мантан бар, мин дьонум эйигин манна көрдөхтөрүнэ, киһи буолуоҥ суоҕа.

Ону истээт, уол тахсан сыарҕатыгар олороот, бэрт түргэнник айанныы турбут. Айаннаан иһэн эргиллэн көрбүтэ, биир киһи эккирэтэн иһэр эбит. Ол киһи ситээри гыммытын көрөн, ыттарын өссө күүскэ сүүрдэр. Сирэйэ бар түү киһи сыарҕа кэннинээҕи мастарыттан тутуспутугар, иккитэ туура баран хаалбыт. Ол гынан хаһыытыы хаалбыт:

– Туппутум буоллар кэһэтиэм этэ!

Уол дьиэтигэр кэлэн баран: «Туоһубун аҕаллым», – дии-дии, сиэбиттэн туох эрэ сымнаҕаһы таһаарар, онто хара саһыл түүтэ эбит. Онно атыыһыт элбэх харчы биэрбит. Субу курдук уол байбыт.

Бу түбэлтэни кырдьаҕастар маннык быһаарбыттар: «Эн былыр ыраахтааҕы нолуогуттан куоппут дьоҥҥо тиийэ сылдьыбыккын. Кинилэр саһаннар, хайа быыһыгар дьиэлэнэллэр этэ. Оттон ити тордоххо эн көрсүбүт киһиҥ – кинилэр булчуттара».

В старину один человек охотился и вдруг провалился в какую-то дыру в земле. Очнулся после падения – лежит, оказывается, на земле. Когда вот так лежал, три девушки на лошадях приехали. Тогда он попросил их: «Я больной человек, спасите», – но те уехали, как будто ни одна из них и не слышала. Он только услыхал слова этих девушек: «Куда же подевались наши олени?» Когда те домой поехали, он пошел по их следам. К одному дому подошел. Когда вошел, там старик со старухой живут, оказывается. У них три дочери. Стоя у дверей, стал смотреть. Никто не сказал слов приветствия: «Вот и человек в гости пришел».

Тогда он подсел к одной девушке. Не замечают, что он подсел к ней. Сидят и едят. Но никто не пригласил: «Угощайся». Сам потихоньку по одной ложке берет и ест. Этого не замечают. Только говорят: «Почему убывает наша пища?» Тут подумал: «Меня, кажется, не видят. Попробую потрогать их». Усевшись рядом с одной из девушек, дотрагивается до нее. Та смертным криком кричит. Так три дня пробыл. После этого решил: «Я должен узнать, как выбраться из этой страны». И стал постоянно приставать к одной девушке. Призвали двух шаманов камлать, они ничем помочь не смогли. Тогда сказали: «Надо послать за великим шаманом». И поехали за ним.

Когда уехали, парень нарочно стал обнимать девушку, а та смертным криком исходит. В это время лучи двух глаз прямо на него пали. «Шаман наш едет», – сказали. Тут подумал: «Что сможет со мной сделать?» – и спрятался под подушкой той девушки. Как ни укрывался – лучи от света глаз шамана пронизывают его. Войдя, шаман сразу напал на него, уселся верхом. Парень изо всех сил под ним забился. Но шаман не отпускает и говорит:

– Зачем так мучаешь человека?

В ответ на это наш человек рассказал:

– Я не по своей воле сюда прибыл, провалился через дыру в земле. Когда я лежал и страдал от боли, попросил помощи у этих трех девушек, но ни одна не помогла. Из-за этого их беспокою.

Тогда шаман сказал:

– Да, правда, теперь ты отстань от нее. Я тебя в родные места доставлю.

Усадил верхом на гнилое сухое дерево, оно, превратившись в коня, полетело. Опомнившись, глядит: верхом на гнилом дереве лежит на своей земле.

Былыр биир киһи бултуу сылдьан, эмискэ сир хайаҕаһыгар түһэн хаалбыт. Ол түһэн уһуктубута – сиргэ сытар эбит. Маннык сыттаҕына, аттаах үс кыыс кэлбит. Онно кыргыттартан: «Мин ыарыһах киһибин, миигин быыһааҥ», – диэн көрдөспүт эрээри, кинини хайалара да истибэтэх курдук баран хаалбыттар. Киһи кыргыттар саҥаларын эрэ истэн хаалбыт: «Табаларбыт ханна баран хаалбыттарый?» Кыргыттар дьиэлээбиттэрин кэннэ, кинилэр суолларын батыһан барбыт. Биир дьиэҕэ кэлбит. Киирбитэ, оҕонньордоох эмээхсин олороллор эбит. Кинилэр үс кыыстаахтара. Ааҥҥа туран көрүтэлээбит. Ким да дорооболоспотох, арай маннык диэбиттэр: «Киһи ыалдьыттыы кэллэ».

Ол кэннэ киһи биир кыыс аттыгар олорбут. Ону ким да бэлиэтии көрбөтөх. Олорон аһаабыттар. Ол эрээри кинини ким да аһылыкка ыҥырбатах. Киһи биирдии ньуосканан ылан аргыый аһаабыт. Ол аһыырын көрбөтөхтөр эрээри, эппиттэр: «Тоҕо аспыт аччаан иһэрий?» Онно киһи толкуйдаабыт: «Арааһа, миигин көрбөттөр быһыылаах. Кинилэри тыытан көрүүм». Биир кыыс аттыгар кэлэн, кинини тыытан көрбүт. Анарааҥҥыта өлөрдүү хаһыытаабыт. Маннык үс күн сылдьыбыт. «Бу дойдуттан хайдах тахсарбын билиэхпин наада», – диэн толкуйга түспүт. Ол кэннэ биир кыыһы буулаабыт. Онуоха икки ойууну кыырдара ыҥырбыттар. Ойууннар сатаан көмөлөспөтөхтөр. Эппиттэр: «Улуу ойууну ыҥырыахха наада». Ол ойууну аҕала айаннаабыттар.

Барбыттарын кэннэ, киһи кыыһы соруйан кууспаҕалаабытынан барбыт, онуоха кыыс өлөрдүү хаһыытаабыт. Ол кэмҥэ икки харах сырдыга киһиэхэ кэлэн түспүт. «Ойууммут иһэр», – диэбиттэр. «Миигин хайыаҕай?» – диэн киһи толкуйдаабыт уонна кыыс сыттыгын анныгар саспыт. Хайдах да саспытын иһин, ойуун хараҕын сырдыга кинини тэһэ көрөр эбит. Ойуун киирээт, тута киниэхэ саба түспүт, үрдүгэр олорунан кэбиспит. Киһи туох баар күүһүнэн мөхсө сатаабыт. Ол эрээри ойуун кинини ыыппатах уонна эппит:

– Дьону тоҕо сордуугун?

Онуоха биһиги киһибит хардарбыт:

– Мин манна бэйэм баҕабынан кэлбэтэҕим, сир хайаҕаһыгар түһэн хаалбытым. Ыарыыттан сордоно сыттахпына, бу үс кыыстан көмө көрдөөбүппүн көмөлөспөтөхтөрө, ол иһин мин кинилэри сүгүннээбэппин.

Онуоха ойуун эппит:

– Дьэ, кырдьык, билигин эн киниттэн арах. Мин эйигин төрөөбүт дойдугар тиэрдиэм.

Хаппыт мас үрдүгэр олордубутугар, онто ат буолан көтөн хаалбыт. Өйдөнөн кэлэн көрбүтэ: хаппыт мас үрдүгэр бэйэтин дойдутугар сытар эбит.

Жил-был Кутх с женой Мити. Стал Кутх собираться на мыс. Сказал:

– Дай-ка, Мити, мою шапку, рукавицы и пояс!

Мити сказала:

– Ты, Кутх, коли хочешь, прямо сейчас отправляйся!

Пошел Кутх на мыс. Дошел до мыса. Морских зверей, которых встречал, всех ногами пиная, говорил:

– Вот как с вами поступать надо!

Еще дальше пошел, видит – морской краб спит. Стал он будить его. А краб крепко спит.

– Эй, краб, проснись!

Открыл краб глаза и сказал:

– Я спать хочу, Кутх, не мешай мне!

Кутх сказал:

– Ладно, краб, вставай, довольно спать!

Встал краб. Кутх просит:

– Эй, краб, покатай меня!

Сел Кутх ему на спину, пошел краб в море. А Кутх песню запел:

– По воде меня катают. Тебе, Мити, лучше дома посидеть!

Стал краб его катать, Кутх закричал:

– Эй, краб, отпусти меня, утопишь!

Краб сказал:

– Зачем ты, Кутх, меня разбудил? Теперь уж не бойся!

Отвез он Кутха на середину моря. А посреди моря был большой круглый камень. Оставил он Кутха на этом камне. Уселся Кутх, сидит, а волны на камень накатываются и его заливают. Спрятал Кутх лицо в кухлянку, слышит: под камнем люди разговаривают. Вдруг большая волна пришла, сбросила Кутха под камень.

Пошел он по лестнице, там его морские люди встретили. Хорошо приняли. Вяленым мясом накормили. Стали спать укладываться. Морские парнишки всю воду спрятали, реку высушили. Кутх ночью проснулся, пить захотел – не может воды в доме найти. Пошел к реке. И река вся высохла. Стал он вспоминать своих домашних: жену, маленьких ребятишек. Всех по именам назвал. Сказал Кутх: