– Тэдемэ, аи-эвэнки оронин тэкэнин биhим би. Би hутэлвэв эвэнкил оронтодявкил. Кэ, ичэнэгэт, эма куҥакан тар дягдатканду локучадяран. Ичэвкэкэл, иду тар дюр hалгалкан, коҥнорин дылилкан, эвуники эhалкан аи-бэе hутэкэнин эмкэдуи локучадяран, – тыкэн гуннэ дэлэмичэн сачари Энни: ичэнэрэн.
Кэ, ҥэнэктын багар. Тэмбекэнты эдяран-канан? Тэмбекан тар эмкэвэ каравдявки. Куҥакан соҥовон долдыксал, бутунну сиги бэйҥэл эмэрэ. Эмэксэл, ичэксэл, гунмэчиливкил:
– Аҥадякан-куҥакан, эчэ! Муланике. Сэмдиҥэн эчэ, – туксакиткан энинин гунивки. – Ҥи нуҥанман улидиҥэн? Туhактадаи-кэт, ҥэнэктэдэи-кэт эhин сатара. Мэнми улидэи, девгэи бакадаи эhин сара, букэкундиҥэн, бараксакакун!
– Дюр hалгалкан, коҥнорин дылилкан, эвуники эhалкан энинэ ачин этэн иhэврэ, – Агилкан гунэн. – Дюр hалгалкан эчэ дыгин hалгалкан бэйҥэ бирэ, эдягин-дэ! Би-кэ эhим мулана бэе hутэвэн син мэн амҥаи этэн сатара иргидэй.
– Эда тыкэн гунденни: дюр hалгалкан! – Тэмбекан эвки элэксийрэ. – Ичэкэл, дыгин hалгачи эчэ! Таҥкал аямат, дыгин hалгачи эчэ! Минэвэ сомат урэчэ, эчэ, – тыкуливки Тэмбе.
Хутэкэн арай дюр ҥалэканми эмкэдук ювчэ, hалгакардии согинтудявки. Тар дюр ҥалэван ичэксэ, дюр hалганман ичэксэ, Тэмбекэн эhилэ дыгин hалгачи биhин, гунивки.
– Дыгин, дыгин hалгачи! – мэккусивки Тэмбе Агилканнюн.
– Моҥнон! – гунивки Агилкан. – Уhакан бинэ, hэгдыл гуннэвэтын эда эhинни долчатта? Дюр hалганин, дюр ҥалэн нуҥандун. Иhэвуксэ, тар-ты дюр ҥалэтпи вадиҥан синэвэ! Бэе ҥалэн бутуннувэ ситавки: бэрвэ-кэт дявучавки, бэйҥэвэ-кеивки. Эр-ты дюр ҥалэтпи, иhэвуксэ, бэркэнэи одиҥан, бэйҥэ дылван hогдиҥан! Бэеду дюр ҥалэн, дюр hалганин бивки. Эдягин-кат, би-кэ эhим мулана нуҥанман, – Агилкан гунивки.
– Колборвотын сигдэ улидеҥнэнни, – Сигачан гунэн. – Тарит тар синэвэ бэе эвки аявра, тарит синэвэ бэе бэичивки. Минэвэ бэе эвки илэчэрэ, би бэенюн аят бидеҥнэм.
– Би нян бэе hоктовон ҥэнэдеҥнэм эрэгэр, – Оли гунэн, – бултари бэе hолторонин минэвэ улидевки. Бэе ачин оракин, экун аян эмэдиҥэн?
– Тар-ты, тар-ты!– гивчэр гуниллэ. – Мунду – геванҥапты ороктово дегдывкил, саҥа орокто аят иhэвдэн. Бэлэчивкил мунду бэел. Бэе ачин оракин, эру бивки.
Тыкэн гунмэтчэнэл, адуладявкил баканава. Тар некэдерэктын, дэлэмичэн сачари Эҥни эмэрэн арай. Иендитпи эмэкэвэ илуhинэн, hуруврун. Укумнитпи укуврэн, бэеткэнмэ, тадук эмкучиллэн:
Эйэгэн, эйэгэн! Акал hутэ!
Эйэгэн, эйэген! Иhэвдекэл.
Эйэгэн, эйэгэн! Куҥакан-hуркэн,
Эйгэн, эйгэн, эвуники эhалкан,
Эйэгэн, эйэгэн, ураҥкай hутэн!
Эйэгэн, эйэген! аҥадякан-hутэ,
Эйэгэн, эйэгэн, Тэмбе-баканан.
Эйэгэн, эйэгэн, hэгды иhэвдиҥэс!
Эйэгэг, эйэгэн, бэе-hуркэн одиҥас.
Эйгэн, эйгэн, гэрбие ачин биhинни.
Эйэгэн, эйэгэн, гэрбиес бакадиҥав.
Эйэгэн, эйэгэн, синэвэ гэрбидиҥэв.
Дыгин hалгаркар бакаҥатын,
Дыгин hалгаркар бэйҥэл иргиҥэтын,
Умусли Умусликэн гэрбис бигин!
Нэкучэн
Нимҥакан бими, таргачин бивки: дыгин hалгалкаhар бэйҥэл бакачал бэе hутэвэн, эhилэ иргидевкил. Дэлэмичэн сачари гэрбиен бучэ – Умусли Умусликэн мататкан оран.
Баракантакан Тэмбенюн эвидевкил, нэкунэчэгэчин. Билиргит гунми, эhэ бэенюн нэкунэчэн бивкил. Нонон тыкэн гуниҥкитын: эhэ – бэе калтакан. Тар тэде бичэ, билир эвэнкил тыкэн улгучэҥкитын. Долчаткаллу. Тар улгурвэ Тэмбеду Умусликэннюн Амака улгучэнчэ. Тыкэн бичэ.
Билир-билир, эр дулин дуннэ овдяракин, умун аhи бидечэ. Тарнаhи тугэ бичэ, дюгагда бичэ. Эмуккокун тар аhи бидечэ, дюя-кат ачин, экуна-кат ачин бичэ. Химиктэлвэ, диктэлвэ депнэ бидечэ тыкэн. Эhилэ умнэкэн иҥин оча. Дулин дуннэлэ тугэ эмэчэ. Дуннэ доҥоточо, диктэл-hимуктэл тыктэчэл. Тадук иманна тыкилчэ. Иманна тыкчэ, дуннэвэ кайча. Эhилэ аhикакун доҥотолчо. Аран-мал аран-мал ҥэнэнэ, дулин дуннэвэ гиркулча. Tyгэ эмэчэ, диктэ-hимиктэ ачин оча, экуна дебдиҥэн? Экун-кат ачин оран. Эhилэ ҥэнэндевки, ҥэнэдевки, арай саҥарва бакача. Тар саҥардук тыпидявки. Няма бо бивки тар саҥарду, тала игэhинчэ. Няма бивки таду, аhинча эhилэ аhи. Аhиникса, толкитчавки: коҥнорин эhэнде hуклэhинивки нуҥаннюн, аhинивки, нямалгидявки аhива. Горово-горово ача таду тар аhи. Меликса, тулиски ювки: арай нян неҥне эмэчэ. Дуннэ нян нямалча, ирэктэл, авданнатын чуриргадаи некэдевки, сигун сигунэдевки. Эhилэ эhэнде гунивки аhиду:
– Эдук дюлэски дулин дуннэду тыкэн бидиҥэн: неҥне эмэдинэн, тадук дюга одиҥан. Дюга илтэнэкин, боло эмэдиҥэн. Боло илтэнэкин, тугэ нян эмэдиҥэн. Эhилэ дулин дуннэлэ тугэ эрэгэр эмэдевки одиҥан. Эетми, миннюн бикэл. Он эмукин бидес, тугэ доҥотодиҥос.
Эмэнмурэн эhилэ тар аhи эhэнюн, биллэ. Тыкэн, биденэл, биденэл, дюр hутэчил ора. Омолгичар. Умун hутэтын – эhэтчэн бивки, аминҥачинми. Ге hутэтын бэеткэн бивки, энинҥнэчинми. Кэ, тыкэн бинэл, бинэл, горово бидечэл. Эhэнде сагданча, тадук сэмденэ, гунчэ hутэлдуи: окин-да эҥнэкэллу ҥорчара мэрнюн. Окинда эҥнэкэллу силэмэтчэрэ. Тыкэн гуннэ, сэмчэ.
Эhилэ бидевкил тыкэ, бидевкил, Умнэкэн энинтын тэвлэчэ. Куҥакарин иhэвчэл бо, эҥэhил очал. Эhилэ бэеткэн-омолги котоеви олча. Бэе бо нуҥан, иктэн-оhиктан ачин, он котое ачин бэе бидиҥэн? Эhилэ деломо котоевки олча. Оча. Тэгэтчэвки, котови адуладявки. Нэкунин, эhэтчэн-бэе, гунивки нуҥандун:
– Энэнике! Ҥорчагат, силэмэткэт.
– Омночо-гу биhинни, ами гуннэвэн? – акинин xaнҥувки. – Окин-да эҥнэкэллу ҥорчара, гунчэ эчэ.
– Энэике, эдэ, – тариҥин гунивки. – Тэдемэт этэп ҥорчара бо, такма. Ҥи энэhитмэр, ичэгэт. Би, бадага, синэвэ кейдиҥэв,– нэкунин-эhэ гунивки.
Тара долдыкса, акинин бэе тыкуливки ҥорчаливки эhилэ. Ҥорчалла. Ҥорчадявкил ҥорчадявкил. Тар акинин-бэе котови тэлэгидуи уйчэ. Ҥорчадявкил, эhилэ нэкунин-эhэ гарандавк акинми, мэнин-кэнэн нэкундулави тыкивки. Тыкнэ – котоллон угувки. Котонде мевамалан ивки! Де эhилэ, тар ҥорчанал, нэкунин котоло угувки, буливки. Сэмденэ, гунивки:
– Аки, си буруйис ачин. Би буруйичи биhим. Эдук дюлэски тыкэн-ты бидиҥэн – бэе эhэвэ кейри бидиҥэн. Тыкэн-дэ бими, эhэ бэенюн нэкунэчэн бивкил. Тара эктын бэел-дэ омҥоро, эhэл-дэ эктын омҥоро. Эhэ бэенюн некунэчэн.
Тыкэн сэhэргенэ, Амака улгучэнчэ. Тадук гунчэ:
– Эда би синэвэ карайрив, Умусликэн? Тар гуктэвэн денчана, карайрив синэвэ. Эhэ бэенюн нэкунэчэн бичэл. Тарит би синэвэ муланим. Эр дулин дуннэ бэйҥэ бэенюн умун тэкэчи бивки. Бутунну дуннэ бэйҥэн-дэ, дэгин-дэ, бэен-дэ – умун тэкэчил бивкил. Тар тэкэнтын дуннэдук бивки.
Умусликэн Тэмбенюн нэкунэмэтчэвкил, эрэгэр дюкри эвидевкил. Илэ умун ҥэнэдиҥэн, тала-ты ге ҥэнэвки. Туhактадявкил, гукчанматчанал, эвиктэденэл. Умун-дэ дыгин hалгалкан бэйҥэ «Бэе hутэн» эвки гунчэрэ Умусликэнмэ.
– Умусликэн, hутэ! Демулчэ биhинни? – hанҥувки дэлэмичэн сачари Эҥни. – Укумнием укудиҥос?
– Умусликэн! Эрбэснэгэт! – эривки Тэмбе омолгичанма.
– Кэ, эрбэснэгэт! – элэксивки Умусли.
Тыкэнты иhэвдевки омолгичан, сомат аят туhакаталча, иhэвчэ. Ҥи-кэт этэн боконо нуҥанман. Дюр hалганин син эвкил дыгин hалгардуктын эмэнмурэ. Таргачин hуркэн-куҥакан оча. Бэйҥэлду иргивденэ, бэйҥэ турэнмэн сача, уйдовки-долдывки бэйҥэ-дэги турэнмэн. Умнэкэн, эвиденэл, Тэмбе hанҥувки гиркиви:
– Тэдемэ-ты си дюр hалгалкан бэевэ урэчэ эиhинни. Си дюр hалгатпи туhактаҥнанни, би дыгиндиви. Тэдегдэ си дюр hалгалкан биhинни. Энинми гунэн, дюр hалгалкал hуҥту турэнтын бивки. Си тар турэнтын саҥнанни?
– Эчэв, – Умусли гунивки. – Идук тара би садиҥав, дыгин hалгалкаhалду иргивчэ биhим, эчэ. Он-ка тар дюр hалгалкачил, коҥнорин дылилкачил, эвуники эhалкачил он-кэ улгумэчивкил бидиҥэтын? Турэнмэтын сами ая бимчэ, дюр hалгалкан бэе биhим эчэ, гундерэн. – Тыкэн гуннэ, Умусликэн мулэ ичэчивки. Муду минмэ ичэксэ, инеливки арай – Тэмбе! Ичэкэл, ҥи-кэт тар муду ичэвдерэн? Инемо! Инҥактая ачима ачин, дюр hалгандуи илитчаран! Эмэкэл, ичэкэл!