Недалёка ад апергрупы размяшчаўся рабочы пакой i пакой адпачынку Чарняхоўскага. Тут генерал-палкоўнік працаваў у апошнюю ноч перад наступленнем. На століку ляжала вялікая карта фронта ca стрэлкамі, абазначэннем часцей, датамі — карта аперацыі. Поруч стаялі два тэлефоны.

Наперадзе, над заходнім схілам узгорка, быў абсталяваны назіральны пункт, маленькі пакойчык, у сценцы якога свяціліся амбразуры. У ix віднелася поле, шасэ Масква — Мінск з радам тэлеграфных слупоў, што зніклі ў далечыні. Адсюль шырока адкрываўся прастор на захад. З гэтых амбразур, каля якіх стаялі стэрэатрубы, скіраваўшы шкелцы-вочы ў поле, назіраў Чарняхоўскі за пярэднім краем удзень i ўвечары 22 чэрвеня. Абапершыся локцямі на столік, заклапочана думаў пра бітву, якая павінна была пачацца заўтра.

Поле наперадзе было маўклівым, загадкавым.

Колькі неспакойных думак прайшло ў галаве Чарняхоўскага, калі ён глядзеў туды.

Ці ўсё ён прадугледзеў, ці не забыў улічыць чаго-небудзь такога, што нельга абмінаць? Ці не здагадваюцца немцы, што рыхтуецца назаўтра, наколькі нечаканым будзе для ix гэты ўдар? Цяжка скрытна правесці такую агромністую падрыхтоўку! Ён мімаволі нецярпліва заглядваў наперад: як пойдуць заўтра справы, стараўся прадбачыць, дзе давядзецца, мяркуючы па вестках разведкі i па сваіх меркаваннях, асабліва цяжка...

Успомніў, чым жыў гэтыя два месяцы — незлічоныя паездкі ў палкі, дывізіі, арміі, праверкі, нарады, як змагаўся з абыякавасцю, з лёгкадумнасцю, вялікімі i дробнымі непарадкамі, як старанна вучыў камандзіраў i салдат. Усё, што мог, ён стараўся зрабіць для справы,— якія ж вынікі дасць заўтрашні дзень, бязлітасная праверка вайны...

Успомніў, што ўжо не раз спрабавалі збіць ворага з гэтых рубяжоў, асабліва пад Віцебскам, — але няўдала. Праціўніку ўдавалася ўтрымацца. Вядома, цяпер становішча, суадносіны сіл іншыя, — у нас тут зараз войск i тэхнікі столькі, колькі не было ніколі дасюль,— але памяць усё ж нагадвала тыя няўдачы.

Успомніў Маскву, кабінет у Генеральным штабе, размову з генералам Антонавым, які сказаў, што яго рашылі паслаць на 3-ці Беларускі фронт. Потым трывожна-радаснае пачуццё, з якім ехаў сюды...

Хутка вечарэла. Назіраць за полем было цяжка, бо сонца свяціла з таго боку.

Ён вярнуўся ў рабочы пакой.

Ад'ютант напомніў пра вячэру — ці падаваць. Камандуючы папрасіў падаць, але ён амаль не дакрануўся да талерак. Калі ўвайшла афіцыянтка, каб забраць пасуду, яна здзівілася: генерал нічога не еў... Ад'ютант са спачуваннем зірнуў на камандуючага: «хвалюецца вельмі».

Усю ноч Чарняхоўскі i яго штаб трымалі сувязь з арміямі, з усім сваім вялікім войскам. Вузел сувязі, абсталяваны на КПП, рацыі працавалі напружана, з поўнай нагрузкай.

Яшчэ раней у чаеці i злучэнні былі пасланы афіцэры аператыўнага ўпраўлення штаба фронта. Яны ў апошні раз правяралі гатоўнасць часцей да наступлення. Цяпер афіцэры адзін за адным вярталіся ў апергрупу i дакладвалі аб выніках сваёй праверкі.

Чарняхоўскі ўважліва сачыў за ўсім, што адбывалася на фронце, даваў ясныя i дакладныя ўказанні.

У штабах франтоў, армій, брыгад дапрацоўваліся апошнія дэталі, удакладняліся тэрміны, абставіны, сувязь пры агульных аперацыях. Да пярэдняга краю падыходзілі апошнія палкі i роты.

Авіяцыя зрабіла моцныя налёты на аэрадромы ворага ў Бабруйску, Мінску, Оршы, Баранавічах, Брэсце.

Доўга чакалі нашы людзі гэтай хвіліны. I вось яна надышла.

Чатыры франты — тры Беларускія i Першы Прыбалтыйскі — гатовы былі вось-вось уступіць у вялікую бітву. Агромністая армія, што займала чатырыста пяцьдзесят кіламетраў усцяж пярэдняга краю, застыла насцярожана, чакаючы жаданага слова каманды.

Наступала бітва за Беларусь. Над знявечанай зямлёй, над гераічным народам, што быў яшчэ па той бок франтавой лініі, вось-вось павінна была заняцца зара вызвалення. Яна займалася на ўсходзе, павінна была зліцца з ранішняй зарой, з усходам сонца.

Не пачало яшчэ святлець неба на ўсходзе, a ўвесь фронт стаў ажываць. У палках, узводах, на пазіцыях, якія яшчэ бераглі цішыню, апошнія яе хвіліны, — палітработнікі чыталі зварот Ваеннага Савета Фронта.

I заплёскалася ў ціхіх поцемках, завіравала, пайшла па ўсяму фронту, па артылерыйскіх пазіцыях, па аэрадромах, па пяхотных бліндажах i акопах, па стаянках замаскіраваных танкаў, па сапёрных батальёнах i аўтаротах, па складах i ў санбатах, па лясках, палях, ярах, — то ўголас, то — на самым пярэднім краі — пошапкі, каб не чуў яшчэ вораг, — радасныя, нястрымныя, рознагалосыя каманды, загады — да блізкай бітвы, да вялікага наступлення.

Яшчэ нiхто, акрамя франтавікоў, не ведаў, што надыходзіць вялікая, запаветная хвіліна. Не ведалі гэтага ні Ермакоў, ні Шабуніха, ні Ніна, ні Туравец. Не ведалі мільёны людзей, — не ведалі, але прагна чакалі тры доўгія пакутныя гады.

А артылерысты ўжо скідвалі з халаднаватых выносістых ствалоў i дульных варанёных тормазаў замасленыя чахлы, круцілі ручкі пад'ёмных i паваротных механізмаў, дасылалі снарады ў патроннікі.

Дулы гармат уздымаліея гнеўна ў неба, у заходні бок.

Пачыналася раніца.

2...

Аляксею здавалася, што світае марудна, — на дзіва марудна.

Увесь напоўнены чаканнем даўно-даўно жаданай, незвычайнай хвіліны, ён нецярпліва паглядваў на гадзіннік, на ціхае неба, па якому ўсё прасторней, усё пераможней разлівалася барвовая зара. Чым далей, тым больш пунцавела, разгаралася неба, i ўсё навокал яснела,— вачам адкрывалася маўклівая, мірная далеч. I палі, i лясы ад водсвіту зары былі ружаватыя.

Ужо з-за далёкага лесу пырснула сонца, пераліўчата зазіхацеўшы на расе вільготных кустоў, на ярка-зялёных, маладых бярозках, на прытоеных машынах, а ў прыродзе яшчэ панавала цішыня. Дзівосная, незабыўная была цішыня ў гэтую незвычайную раніцу, цішыня вялікага чакання.

Твар Аляксея абвяваў пругкі, халаднаваты вецер, што ледзь шапатаў у лісцях бяроз.

Раптам наперадзе яго, па ўсяму прастору, віднаму воку i схаванаму за ўзгоркамі i лясамі, загрукатала, забухала.

Праз міг паасобныя выбухі зліліся ў адзін суцэльны магутны гром. Адтуль, дзе Аляксей стаяў, не было відаць, як на нямецкім баку, за ўзгоркам, пачалі ўзлятаць чорныя грывы выбухаў, ускідваючы ўгару абломкі, стаўбуры зямлі. Ён бачыў толькі нашы гарматы з паднятымі стваламі, над якімі амаль бесперапынна ўспыхвалі імклівыя белыя языкі, віўся, уздымаўся сіні дым.

Каля гармат заўзята завіхаліся артылерысты.

Усё навокал грымела. Зямля калацілася, нібы побач праходзіла незлічоная калона танкаў.

Аляксей мімаволі зліўся з гэтым вялікім громам, яго напоўніла ўрачыстае адчуванне сваёй магутнай сілы. Нібы ўсё гэта гаварыла па яго загаду. Ён адчуваў сябе незвычайна, нявідана вялізным i моцным чалавекам, асілкам, для якога няма нічога такога, чаго б ён не змог. Адчуваць гэтую сілу i моц было вельмі радасна, так радасна, нібы зведваў ix упершыню, нібы не чуў артпадрыхтовак пад Курскам i Сталінградам.

Аляксей, здаецца, забыўся на ўсё. Напэўна, няма больш жаданай музыкі, чым гэтая. «Так ix! Каб помнілі гэтае балота! Каб помнілі гэты дзень!» — шаптаў ён сам сабе.

Гордым позіркам Аляксей пераглянуўся з Якавенкам, які стаяў каля яго: «Чуеш, а!» — запытаў ён вачыма.

Над узгоркам, што быў наперадзе, ад выбухаў выплыў i пачаў уздымацца густы, чорны, клубісты вал.

Угары эскадрыллямі плылі самалёты. Яны ішлі нязвыкла ціха, нібы планеры: гул ix тануў у громе артылерыі. Ранішняе сонца весела паблісквала на ix нябесна-блакітных крылах. Трохкутнік за трохкутнікам праходзілі i праходзілі над лясочкам.

Неўзабаве яны вярталіся назад, спяшаючыся справіцца ў другі раз. А насустрач ім ляцелі іншыя.

З дрэваў, заўважыў Аляксей, ад грукату, кружачыся, ападала маладое, яшчэ клейкае лісце.

Поруч са старшым лейтэнантам стаяў камбат i некалькі афіцэраў. Усе маўчалі i слухалі. Колышаў быў асабліва ўсхваляваны, твар яго свяціўся амаль дзіцячай урачыстасцю.

— Вось такую падрыхтовачку паслухаць бы таму, у каго яшчэ чэшуцца рукі ваяваць з намі, а? — прамовіў ён на вуха Аляксею. — Можа, хутка адпала б ахвота лезці да нас!