— Дрозд...
— Дрозд?.. — Ён памаўчаў i сказаў, каб паклікалі Тураўца.
Туравец неўзабаве падышоў.
— Нічыпар, ты?.. Прашу... — Шабуня гаварыў нязвычна, перарывіста, з прыдыханнем. — Паклапаціся, Нічыпар, пра маіх... малых... Перадай жонцы... — ён памаўчаў, відаць збіраючы сілу, але так i не дагаварыўшы, што перадаць, запытаўся: — Ты чуеш?
— Чую, Змітро, — чую!
— Нічыпар...
— Што?
Ён раптам ціха, але рашуча прамовіў:
— Пакінь мяне...
— Чаму гэта — пакінуць?
— Хопіць, Нічыпар... мучыць людзей...
Шабуня спакойна скончыў:
— Мне ўсё роўна мала засталося...
Ніна ведала, што Шабуня пражыве нядоўга. Яна дзівілася вынослівасці гэтага чалавека, які страшэнна пакутаваў ад раны. Ён ні разу не застагнаў, толькі калі было вельмі балюча, моцна лаяўся.
Ніна чакала, што Туравец адкажа на просьбу камандзіра роты. Заспакоіць, што ён выжыве? Скажа няпраўду, якую гавораць слабым i даверлівым?..
— Не плявузгай глупства, Змітро!— знарок няласкава, строга, быццам загад, прамовіў Туравец.
Ніне спадабаўся такі тон размовы з Шабунем. З ім інакш нельга.
Нібы падмацоўваючы свае словы, камісар здароваю рукою ўзяўся за біла насілак, Шабуня паспрабаваў пярэчыць, але нечакана замармытаў штосьці незразумелае, — пачалося трызненне.
Наперадзе цьмяна зашарэла шырокая паласа вады.
«Што гэта?— стала ўзірацца Ніна.— Лужына якая ці балота? Ці, можа, рэчка?» — Пабачыўшы, што Дрозд паслаў у разведку двух чалавек, Ніна намацала купіну i апусцілася на яе. Карыстаючыся прыпынкам, іншыя партызаны таксама адпачывалі ды ціха перагаворваліся.
— Давайце сюды! — вынырнула з цемры постаць.
Усе заварушыліся, група выцягнулася ўсцяж вадзяной паласы. Гэта была рэчка. «Відаць, Турэйка»,— падумала Ніна.
Перш за ўсё пачалі перапраўляць раненых. Рэчка была даволі глыбокая, i насілкі з параненымі прыходзілася несці на плячах. Калі першыя перабраліся на той бок, Ніна, палажыўшы камсамольскі білет i іншыя дакументы пад хустку, каб не замачыць, пайшла таксама ў ваду.
З кожным крокам Ніна апускалася ўсё глыбей.
Паверхня вады ўжо даходзіла да грудзей, а дно ўсё зніжалася. Вада была такая халодная, што ў яе заняло дыханне.
«I як гэта ніякая хвароба не адужае мяне?» — мімаволі падумала Ніна.
Калі вышла на бераг, доўга не магла сагрэцца, яе трэсла ад холаду. Адзенне хлюпала i ліпла да цела.
Усе адразу хутка рушылі далей, стараючыся ў хадзе хоць крыху сагрэцца.
4...
Павеяў лёгкі, жвавы ветрыік: пачьшала світаць. Кароткая вясновая ноч канчалася, але неба на ўсходнім баку, зацягнутае хмарамі, было цёмнае, панурае.
Туравец дазволіў спыніцца. Людзі, стомленыя, знясіленыя ад бяссоцня i трывогі, адразу валіліся на зямлю i засыналі, — адно чуўся глухі стогн раненага, які часам суцішаў свой боль салёным моцным словам.
Людзі спалі непрабудна, хоць дождж не пераставаў i рэдкія, з кволым лісцем галіны дрэваў, што былі над імі, амаль не ахоўвалі ад вады.
Прысеўшы каля куста, Туравец таксама паспрабаваў заснуць, але ў яго так балела галава i гарэлі вочы, што сон не прыходзіў.
Праз нейкі час вецер разагнаў хмары ў вышыні i дождж сціх. Адразу пасвятлела. Відаць, ужо ўзышло сонца, але яно не магло прабіцца праз хмары, што аблажылі небасхіл.
Цяпер, калі непакой сцішыўся, Туравец стаў больш адчуваць, як ные параненая рука.
Павязка за ноч аб'ехала, намокла на дажджы, бінты скруціліся, як жгуты. Туравец паправіў ix другой рукой, рассунуў так, каб яны лепш прыкрывалі рану: «Хоць бы не было гангрэны. Гэтыя эскулапы, не задумваючыся, могуць адхапіць руку».
Туравец сеў на траву і, стараючыся не вярэдзіць раненую руку, зняў боты, выкруціў мокрыя анучы, — прыціскаючы адзін ix канец нагамі да травы. Ён аж змарыўся з непрывычкі, пакуль пераабуўся...
Ён крыху адышоў ад мясцінкі, дзе спалі ўсе, адшукаў маленькую лужыну. Яе акружалі з трох бакоў раскідзістыя кусты. На галлі алешын з пупышак, якія толькі палопаліся, выглядвалі вострыя згорнутыя лісточкі, акропленыя ранішняю расою. Вада была такая празрыстая, якая можа быць толькі ў лесе i ўвесну, у ёй, як у лепшым люстры, адбіваліся кусты i цьмянае неба.
Туравец спыніўся на самым беражку, дзе расла светла-зялёная мокрая трава, якая мякка слалася пад нагамі, пахіліўся над вадою, убачыў сябе: схуднелы, аброслы твар, смаляныя калматыя валасы. Не было калі i пагаліцца! Нахіліўся i, стараючыся не патрывожыць раненую руку, зачэрпнуў жменяй вады i пырснуў у твар. Калі, скінуўшы кроплі з твару, ён адступіўся ад берагу i выцерся краем вільготнай сподняй сарочкі, — стаў адчуваць сябе больш бадзёра i свяжэй.
З-за блізкіх кустоў вырвалася i прашумела чарада качак: фр-фр-фр. Ён правёў ix вачыма, мімаволі прывычна разлічваючы, колькі трэба б «выносіць» ствол стрэльбы.
«Крыжакі. Качак у гэтым годзе процьма».
Ён быў заядлым паляўнічым, але думкі пра качак адразу адышлі: не да таго, не да ix. Заныла ў грудзях: эх, Шабуня, Шабуня...
На нейкую хвіліну хмары на небасхіле разарваліся, i з ix цікаўна глянула сонца. На мокрым ад расы лісці зазіхацелі ранішнія праменні. Сонечны прамень нібы пранік у сэрца камісара, у якім стаяў змрок мінулай ночы.
Туравец адчуў, што вельмі галодны.
Ён пашукаў у кішэнях — нідзе не было ніводнай хлебнай крошкі. Стаў успамінаць, калі еў апошні раз, — ён спехам сяк-так падсілкаваўся ўчора ўранку, a потым усё — бой, бой, клопат, так што не было калі пра яду нават падумаць...
За смуткам пра Шабуню, за ўсімі думкамі стаяла адна, галоўная, якая непакоіла яго ўвесь час: «Што з брыгадай? Што з іншымі атрадамі?»
Ён ведаў, што брыгада павінна пераправіцца i сабрацца ў Загальскім лесе, як яны дамовіліся з Ермаковым. Але ці ўсе ў парадку пераправіліся, у якім стане атрады, ці гатовы яны да бою, — гэтага ён не мог сказаць. Які настрой у людзей пасля ўчарашняга дня? Хацелася ўсё гэта ведаць, а ён у такую хвіліну вымушаны сядзець у нейкім балоце, трывожыцца ад невядомасці.
Да яго з дзіўным, вінаватым тварам падышла Ніна i, не гледзячы ў вочы, сказала:
— Шабуня... памёр.
Хоць вестка, якую Ніна прынесла, не была нечаканая, яна выклікала ў камісара адчуванне горычы i бездапаможнасці. Нічога не гаворачы, Туравец устаў, пайшоў за Нінай.
Шабуня ляжаў выцягнуўшыся, нерухомы i непрывычна спакойны. За ноч ён страшэнна -схуднеў, так што цяжка было пазнаць; вусы звіслі ніжэй, робячы твар вузейшым i доўгім.
«Паміраць... шкада», — згадалася раптам Тураўцу. Прыгадалася, што зусім нядаўна Шабуня непакоіўся, як будзе дабірацца да сваіх...
— Ідзі, адпачні, — зірнуў камісар на Ніну, — хутка пойдзем.
Нахіліўся, пацалаваў таварыша, адчуўшы да шчацэ мяккі дотык вусаў, выняў з яго кішэні партбілет, усе дакументы, асцярожна, быццам баючыся разбудзіць, накрыў палаткаю.
Неяк не хацелася верыць, што Шабуня памёр. Камандзір роты быў адным з тых, хто разам з Тураўцом ствараў брыгаду. Тураўцу заўсёды здавалася, што Шабуню нельга ніяк аддзяліць ад яе.
I вось Шабуні ўжо няма...
Горкая крыўда сціснула горла Тураўца. Сум напоўніў яго сэрца, i ад гэтага ўсё навокал зноў пацямнела. Апанаваны горам, ён пайшоў, не выбіраючы дарогі, абы-куды, стараючыся суцішыць боль.
Ён натрапіў на вартавога. На варце быў юны парывісты Крайко, які падарваў танк. Ён стаяў, прытуліўшыся спіною да невысокая балотнай бярозкі.
— Не спіцца, таварыш камісар? — вывеў ён з забыцця Тураўца. — I мне таксама — ну, праўда, — не хочацца спаць, хоць i аўтамат проста з рук валіцца.
Ён, было відаць, узрадаваўся, што ёсць, з кім пагаварыць, што можна парушыць нудную, цягучую маўклівасць, якая акружала яго.
— Шабуня памёр, — сказаў Туравец.
— Памёр? — перапытаў Крайко.—Эх!
У гэтым «эх» Туравец адчуў няўцешную крыўду i боль.
— Добры камандзір i чалавек быў... незаменны.
— Камуніст быў добры.
Васіль некалькі хвілін маўчаў.
