— Што i казаць — вучыцца нам яшчэ трэба. Многаму вучыцца, — адгукнуўся парывіста Праворны, што сядзеў насупраць камандуючага.— Пралікаў, недаглядаў у нас нямала.

Ён, спяшаючыся, хвалюючыся, расказваў пра непаладкі ў рабоце сапёраў: «Таварыш генерал-маёр правільна гаварыў, што атака запазнілася. А па чыёй віне?.. Сапёры затрымалі!..»

Цяпер пайшла шчырая, усхваляваная размова.

Чарняхоўскі, бачачы, як усё змяінілася, калі выступіў камдыў, падумаў пра Шчарбацюка: «А ўсё-ткі ты з тых, што смецця не любяць выносіць. Гаспадар... Не прыедзь да цябе, ты пра многае з гэтага не скажаш сам...»

Ён напрасіў Паўлоўскага далажыць пра абарончыя ўмацаванні праціўніка.

— У гітлераўцаў тут, таварыш генерал,— устаў плячысты, з доўгім станам камбат,— асноўныя рубяжы абароны праходзяць па. балоце. Яны змацоўваюцца моцным апорным пунктам, створаным на астраўку...

Чарняхоўскі загадаў разгарнуць карту, i, калі Паўлоўскі разаслаў яе на стале, камандуючы пачаў разглядаць участак, які займаў батальён.

— Значыцца, забалочаны раён умацаван слабей?

— Слабей, таварыш генерал.

— Вядома, балота,— адгукнуўся нехта з кутка.— I акопы i гнёзды зацягвае тванню...

— Галоўная шкода, таварыш камандуючы, ад апорных пунктаў.

Чарняхоўскі памаўчаў, пастукаў пальцамі аб стол.

— Балотны масіў шырокі, як гэты, што перад намі,— сам па сабе сур'ёзная натуральная перашкода. Праціўнік гэта ведае i спадзяецца на гэта. Яны ўпэўнены, што тут ні танкаў не працягнеш, ні артылерыю...

— Дазвольце, таварыш генерал!.. Артылерыю лёгкую, таварыш генерал, па-мойму, можна. Падаслаць у некаторых мясцінах алешнік — i можна.

— Там ёсць, таварыш камандуючы, некалькі насыпаў вузкакалеек. На захад ідуць, да краю балот...

— А яны добра ўцалелі?

— Добра, таварыш генерал. У парадку яны. Насыпы як насыпы. Калі да ix дабрацца, могуць пайсці i танкі...

— Вы ўпэўнены ў гэтым?

— Упэўнены, таварыш генерал! Пройдуць!— адказала адразу некалькі галасоў.

Чарняхоўскі ўжо чуў пра гэтыя насыпы, але слухаў i цяпер пра ix з вялікай цікавасцю: гэта былі самыя верныя весткі, весткі вачавідкаў.

Ён не мог сказаць, што, вывучаючы лінію фронта, ужо другі тыдзень прыглядаецца да гэтага вялізнага балота, якое разлеглася ўсцяж пярэдняга краю i ў глыб абароны ворага на не адзін дзесятак кіламетраў, прыглядаецца — думае, упарта i неадступна:

«Ці можна тут?»

Яшчэ ні адна армія не прарывала абарону на такім вялікім балотным абшары. Немцы ўпэўнены, што вялікую аперацыю сучасная армія на гэтых балотах не зможа разгарнуць.

Так, наступаць тут будзе нечалавеча цяжка. Але перашыек к поўдню, дзе між балот ідзе магістраль, увесь начынен мінамі, фугасамі, шчэрыцца гарматамі i дотамі. Дзе можна лепш разлічваць на поспех?

Неўзабаве Чарняхоўскі развітаўся i падаўся да выхаду. Следам за ім вышлі Шчарбацюк, Камароў, усе афіцэры.

Чарняхоўскі глянуў у бок захаду i прыпыніўся. Моўчкі пазіраў на забалочаны хмызняк, слаба асветлены далёкім зарывам.

Пазіраў, нібы хацеў разгадаць загадку, што там тоіцца, нібы чакаў адказу на пытанне, якое так турбавала ўсе гэтыя дні. «Ці можна тут?» Афіцэры, што стаялі каля яго, таксама маўчалі.

— Затрымаліся мы, таварышы,— ціха сказаў Чарняхоўскі, як бы ў роздуме, не зводзячы вачэй з балота.

У голасе камандуючага пачуліся вялікая заклапочанасць i неспакой. Многія ў гэтых словах адчулі як бы дакор сабе.

— Адсталі ад украінскіх франтоў. Вельмі адсталі.

— Зачакаліся, відаць, беларусы,— адгукнуўся адзін з афіцэраў.

— Цяжка будзе зрушыць яго з месца, — сказаў другі.— Доты, дзоты ўсюды.

— Артылерыі пабольш бы, таварыш камандуючы, ды «кацюш». Каб дастаць ix за бетонам. У ix усюды — бетон.

Чарняхоўскі адказаў:

— Так, бетону ў ix многа... У ix — бетон, a ў нас — сталь i жалеза. Савецкая сталь!

Ён ішоў назад з настроем добрай заклапочанасці, з такім настроем, які звычайна з'яўляўся, калі ён бачыў тое, што вельмі непакоіла. Ён адчуў, што часць, у якую ён прыехаў,— здаровая, што ёй можна, калі будзе трэба, падвучыўшы, даверыць адказную задачу. За якога паўмесяца ён такім чынам пазнаёміўся ўжо з большасцю палкоў i дывізій, з многімі генераламі, афіцэрамі, салдатамі.

Калі камандуючы i Шчарбацюк вярталіся к штабу дывізіі, было па-ранейшаму цёмна. У баку пярэдняга краю ўспыхвалі ракеты, i сюды даходзілі блеклыя, неспакойныя водбліскі.

Чарняхоўскі раптам запытаўся:

— Многа траншэй выкапалі?

Камдыў адказаў.

— Мала,— незадаволена кінуў камандуючы.— Вы, відаць, лічыце гэта непатрэбным? Думаеце, збіраемся наступаць, а нам загадваюць бясконца капаць траншэі!..

Генерал-палкоўнік адгадаў думкі камдыва. Траншэй было выкапана i без таго многа, а са штаба арміі патрабавалі капаць яшчэ. Людзі то ваявалі, то вымушаны былі станавіцца землякопамі.

— Мы павінны ўвесь час даводзіць ворагу, што рыхтуемся да абароны...

— Я разумею гэта, але людзей шкада, таварыш генерал.

Камандуючы параіў няласкава:

— Шкадуйце тады, калі трэба. Каб ваша дабрата не шкодзіла справе...

Абследаваўшы за суткі дзве дывізіі на пярэднім краі, Чарняхоўскі рашыў заехаць перад світаннем у штаб арміі.

Праз якую-небудзь паўгадзіны яго машына ўжо набліжалася да скрыжавання дарог, ад якога было блізка да штаба.

Неспадзеўкі мірны гул матора ўсюдыхода заглушыла, прыгняло злавеснае выццё блізкага чужога самалёта. Не паспеў Чарняхоўскі што-небудзь зразумець, як цемра паблізу разарвалася, бліснула крывава тугім скрыготным агнём.

Машына спынілася так рэзка, што, здавалася, наскочыла на нябачную сцяну. Камандуючага кінула к ветравому шклу. Выбух!

Адзін, другі, трэці, пяты...

Калі выскачылі з машын, самалёт гуў ужо далёка. Чарняхоўскі азірнуўся — адна варонка была блізка наперадзе, зусім побач, якіх-небудзь дзесятак метраў!

— Таварыш камандуючы, не зачапіла?— выдыхнуў устрывожаны Камароў.

— Не... Даведайся, што з генералам Емяльянавым i другімі!

Але тут Емяльянаў, член Ваеннага Савета, а следам за ім i камандуючы арміяй, якія з учарашняга дня суправаджалі Чарняхоўскага, падбеглі самі. Hi яны, ні хто-небудзь з ix машын не былі ранены.

— Восем бомб сыпнуў, гад!— пакрыху спакайнеючы, прамовіў Камароў.— Ну, таварыш генерал-палкоўнік, пашанцавала нам...

Камандуючы запытаўся ў шафера, ці не пабіт матор. Матор працаваў.

— Ну, тады...— Чарняхоўскі, які было намерыўся сесці ў машыну, спыніўся: — Чорт пабяры, штосьці вочы рэжа... Пясок, ці што... Камароў, пасвяці.

Емяльянаў убачыў — бялок аднаго амаль закрытага вока, павека якога дрыжала, пачырванеў да крыві,— камандуючы заплюшчыў яго; на левым брыве крывавілася невялікая драпіна.

— Э, ды вас, Іван Данілавіч, усё ж зачапіла!

— Гэта, напэўна, ад ветравога шкла. Пабіла яго... Я зараз ёду дастану, таварыш камандуючы.— Паручэнец кінуўся ў машыну.

Член Ваеннага Савета, наблізіўшы свой дабрадушны, спачувальны — нечым падобны цяпер на жаночы — твар, заліў драпіну ёдам i прапанаваў заехаць у санбат.

— Тут блізка...— адгукнуўся камандарм, што моўчкі стаяў поруч.

— Пройдзе!.. Без санбата!..

— Іван Данілавіч, гэта ж вока! — запярэчыў член Ваеннага Савета.

Камароў зірнуў на Чарняхоўскага з дакорам — які ён няўважлівы да сябе!

— Таварыш камандуючы, мы не затрымаемся, паўгадзіны — не больш, — прамовіў камандарм, i Чарняхоўскі, хоць i неахвотна, згадзіўся ехаць.

Санбат, аказалася, быў у суседняй вёсцы.

Урач-акуліст, якога выклікалі з кватэры, з заспанымі вачыма, надзіва мітуслівы, агледзеўшы вочы, сказаў, што першую дапамогу ён можа аказаць, але пазней патрэбен кансіліум спецыялістаў.

— Могуць быць непрыемнасці, таварыш генералпалкоўнік.

— Ну, вось, вам толькі пападзіся ў рукі.— Камандуючы нецярпліва павярнуўся на крэсле, абвёў позіркам урачоў i сясцёр, што сабраліся навокал.— Спадзяюся, таварыш маёр, гэта хутка — першая данамога?..

— Так, хутка... Зараз зробім, таварыш генерал-палкоўнік,— заспяшаўся ўрач.