Была ты мірнай дарогай, якая звязвала дзве сталіцы. Стала ты дарогай нашай перамогі, арыенцірам, які паказвае нам баявы напрамак: на-Мінск, на захад!
Аляксей падумаў: яму заўсёды здавалася чамусьці, што дарога мае свой адзін кірунак, як рэчка. Раней, у Мінску, ён уяўляў, што шасэ накіравана ў бок Масквы. Яно i называлася там заўсёды Маскоўскае шасэ. Цяпер дарога перамяніла свой кірунак, яна ідзе ў Мінск. I не толькі ў яго такое адчуванне. Усе ж лічаць, што ісці туды, значыць, ісці наперад. Відаць, дарогі бягуць заўсёды туды, куды імкнецца чалавек. Калі скончыцца вайна, дарогі павернуцца ва ўсе бакі — на ўсход, на поўдзень, на поўнач... Цяпер жа ва ўсіх толькі адзін напрамак!
— Мы тут катаемся, а там фрыц, чорт яго ведае, што вытварае,—даходзіць да яго голас Сонцава.
— Д-да... Хутчэй бы марш!
— I так адсталі. На поўдні нашы ўжо ў Румыніі, а мы тут усё топчамся.
Старшы лейтэнант, рэзка павярнуўшыся на галасы, холадна зірнуў на Сонцава.
— Не топчамся i катаемся, а рыхтуемся. Зразумела, Сонцаў? Рыхтуемся! Камандаванне наша не сядзіць без справы, таксама, як i мы. Вы гэта добра ведаеце. Трэба думаць пра тое, што гаворыце!— I спакойна звярнуўся да ўсіх: — Нічога, таварышы, нічога. Вытрымка, трэба чакаць. Прыдзе пара — скажуць. Як цісканём ix, паганых,— да самай Варшавы без перасадкі кулём каціцца будуць!..
— Душа гарыць, таварыш гваірдыі старшы лейтэнант!
— Душа павінна слухацца галавы. На тое i галава ў чалавека.
Лагуновіч хрыплым голасам крыкнуў: «Канчай перакур!» і, перабраўшыся па траве праз кювет, хутка пайшоў да машыны.
— Та ты ж сам, Олексій, як той Сонцаў! — сказаў Якавенка, ідучы поруч. — У цябе ж душа там, у Мінску. Ніну бачыш усё, не дачакаешся.
— Бачу Ніну. Часта бачу, — адгукнуўся хмура Аляксей.— I не адну яе,— усю Беларусь, здаецца, бачу. Глядзіць яна на мяне тысячамі вачэй i кліча: «Ідзіце, не чакайце!» Ведаю, браток, ой, як ведаю, што значыць кожная хвіліна там для людзей... I ў мяне б'ецца сэрца, не можа яно быць абыякавым, слухацца халодных разваг,— сказаў ён ціха i скончыў сурова:— Але мы, брат, салдаты.
Неўзабаве, калі сабраліся ўсе каля машын, ён гаварыў Якавенку, спакойны i ўраўнаважаны:
— Таварыш гвардыі лейтэнант, камандзір роты забіты. Камандаваць ротаю будзеце вы...
Якавенка звыкла, паважна казырнуў.
— Ёсць камандаваць ротаю...
Лагуновіч зірнуў на Колышава.
— Назначаю вас камандзірам узвода.
— Ёсць!— адказаў, устрапянуўшыся, Колышаў.
Аляксей гэтым заняткам аддаваў вялікую ўвагу. Ён ужо некалькі дзён вучыў танкістаў сумежным спецыяльнасцям, дамагаючыся таго, каб кожны мог замяніць, калі будзе трэба, свайго таварыша ці камандзіра. Трэба, каб рота жыла заўсёды, каб ніякія страты не выводзілі яе з бою.
Якавенка скамандаваў сваім экіпажам: «Па машынах!» Падняўся на вежу, апусціўся ў люк, зірнуў, ці ўсе гатовы.
5...
Машыны набліжаліся да пярэдняга краю. У адным месцы машына, што ішла першая, прыпынілася, i камандуючы фронтам бачыў, як сержанты з кантрольнага пункта, свецячы кішанёвымі ліхтарыкамі, правяралі дакументы ў афіцэра сувязі. Праз хвіліну машына кранулася — у цемры паплыла малінавая кропка задняга ліхтара.
Камандуючы быў поруч з шафёрам i, амаль заплюшчыўшы вочы, аб нечым думаў: ззаду яго, бяссонна пазіраючы ў цемру, у напружанай паставе, сядзеў яго паручэнец Камароў.
На пярэднім краі час-ад-часу білі гарматы,— адтуль каціліся ўсё больш моцныя i грымотныя выбухі. Над небакраем, акрэсліваючы няблізкія чорныя ляскі i ўзгоркі, успыхвалі, трапечучы, белыя ракеты.
На скрыжаванні дарог машыны павярнулі на поўнач i пайшлі амаль усцяж фронта, цяпер выбухі былі чуваць злева.
— Таварыш камандуючы,— загаварыў раптам паручэнец, нахіляючыся да Чарняхоўскага,— дазвольце сказаць... вам трэба б адпачыць крыху.
— Чаму ты, Лёша, раіш адпачыць? — адгукнуўся не адразу, рассеяна, Чарняхоўскі.
— Ды як жа, таварыш камандуючы,— строга афіцыйна, але з прыкметнай ноткай той вольнасціі, што бывае ў людзей, якіх любіць начальства, адказаў паручэнец,— цэлы месяц вы ўсё ездзіце па фронту, то ў адну дывізію, то ў другую, нават у дождж ці ўночы не ведаеце спакою...
— Пасада такая, Лёша!
— Пры вашай пасадзе можна было б i не ездзіць! У вас жа цяпер столькі розных памочнікаў. Любому загадайце — зробяць усё, як належыць, i даложаць.
Генерал-палкоўнік памаўчаў. Адчуваючы, што ад яго чакаюць адказу, ён ціха прамовіў:
— Даўно ты мяне, Лёша, ведаеш, a такія рэчы гаворыш!..
Камандуючы, якому ўжо надакучыла ехаць, спяшаўся хутчэй дабрацца да дывізіі. Па яго разліку яны набліжаліся да таго месца, дзе ix павінен спаткаць камандзір дывізіі. Чарняхоўскі званіў камдыву са штаба арміі, адкуль ён ехаў i адкуль дамовіўся пра месца сустрэчы. Чарняхоўскі цяпер мімаволі згадаў, як камандарм, які пры размове па тэлефоне стаяў каля яго, папрасіў быў дазволіць ехаць з ім; Чарняхоўскі не даў згоды, ведаючы, што ў камандарма былі тэрміновыя справы.
«Гэта i лепш — без «світы»...
На ўскраіне вёскі, хаты якой неўзабаве зацямнелі ў змроку, пярэдняя машына зноў спынілася, i да машыны Чарняхоўскага падышлі два чалавекі.
— Хто? — запытаўся строга, выскачыўшы з машыны, Камароў.
— Генерал-маёр Шчарбацюк. Камандуючы тут?
— Так. Я — камандуючы, — адказаў Чарняхоўскі i, прывітаўшыся, адразу загадаў: — Сядайце, таварыш генерал...
— Ёсць... Дазвольце, таварыш камандуючы, запытацца — у вашу машыну?
— Так, у маю.
Генерал-маёр, сказаўшы чалавеку, што прышоў з ім, каб ехаў наперадзе, нязграбна забраўся ў машыну, Камароў сеў каля яго.
Чым больш набліжаліся да дывізіі, тым ясней даходзіў грукат бою. Былі чуваць не толькі блізкія гарматныя выбухі, але i страляніна з кулямётаў. Чарняхоўскі зацікаўлена прыслухоўваўся: ён любіў баявое ажыўленне.
— Бой ідзе? — павярнуў ён галаву ў бок Шчарбацюка.
— Скончылі, таварыш генерал, — толькі што... Відаць, немцы яшчэ не могуць супакоіцца...
— Значыцца, замацаваліся?
— Так точна, замацаваліся...
Пра бой Чарняхоўскі даведаўся ў штабе арміі, гэта была невялікая, але, казалі яму, упартая схватка, што вялі два батальёны дывізіі Шчарбацюка за лапік зямлі, ад якога пачынаўся далей вялікі балотны абшар. Гітлераўцы вельмі чапляліся за лапік, як за зручны плацдарм, — гэта была ўжо не першая спроба выбіць ix.
— Выявілі новыя агнявыя кропкі?
Шчарбацюк адказаў, што на правым фланзе артылерысты «засеклі» тры новыя артбатарэі. Гаварыў ён павольна i спакойна, глухаватым роўным голасам, з такім «о», якое можна чуць ці ва ўкраінцаў ці ў валжан.
— Не заўважылі,— узмацняе тут праціўнік абарону?
— Не, па нашых разведданых, таварыш камандуючы, было спакойна — да сённяшняга дня.
— Наладзьце, таварыш генерал, пошук i выцягніце адтуль «языка». Я хачу ведаць, што адбываецца на балотах перад вамі...
— Есць, таварыш камандуючы. Зраблю.
Астатні час маўчалі, пакуль не ўехалі ў вёску.
— Штаб дывізіі, таварыш камандуючы, — прамовіў Шчарбацюк, калі машына рэзка прыцішыла ход.
Чарняхоўскі вышаў з машыны, выпрастаў стомленую яздой спіну, пачуў, як стукае недзе поблізу рухавік рацыі. Неспадзеўкі для камдыва папрасіў:
— Пазваніце, генерал, у адзін батальён, хай збяруць афіцэраў... У штаб я заеду потым... Дарэчы, у батальён пакуль не гаварыце, што буду я.
Калі Шчарбацюк пайшоў, Чарняхоўскі агледзеўся. З першага позірку веска здавалася маўклівай i ціхай, але ён, акінуўшы вачыма хаты, хлявы, печышчы, што сумна чарнелі абапал, прывычна заўважыў адзнакі неўтаймаванага жыцця. На двары побач са штабам некалькі салдат штосьці выгружалі з грузавіка; з другога боку вуліцы, каля плота, стаялі дзве запрэжкі з гарматамі, якія ці толькі прыпыніліся ці збіраліся вось-вось рушыць у дарогу.
Шчарбацюк хутка вярнуўся. Калі ён падышоў, непаспешліва, грузна, Чарняхоўскі запытаўся, колькі будзе адсюль да батальёна i ці можна пад'ехаць...
