— Ты куды гэта, каліна-маліна, сабралася? — запытаўся з хітраватай усмешкай падрыўнік.

Яна адказала проста:

— Мне трэба пабачыць Крайко Васіля. Справа да яго ў мяне ёсць.

— Якая ж гэта справа? А-а, сакрэт!

I заўсёды гэтаму падрыўніку ахвота пасмяяцца з чалавека, прымусіць пачырванець.

— Сакрэт.

— Толькі для аднаго яго?

— Для аднаго.

Шашура ўсё з той жа хітрынкай, усміхаючыся, прамовіў:

— Шкада! Сакрэт гэты, сястрыца мілая, нельга перадаць!.. Туды нельга зараз прайсці: фрыцы прастрэльваюць. Прыдзецца, сястрычка, да ночы пачакаць.

— А можа, зараз усё-такі можна?

— Ніяк нельга. I Ермакоў забараніў. Ужо аднаго няўдачу так падрэзалі...

— А як ён... Вася, жывы?

— Жывы! А чаму яму, твайму Васю, не жыць? Сядзіць сабе ў зямлі ды пастрэльвае! Што ж усё-ткі перадаць?

— Скажыце, каб ён зайшоў да мяне... калі можна. Я яму скажу штосьці важнае.

Яна вярталася назад павесялелай. Што ж, што не пабачыліся, ёй можна радавацца: Вася жывы. А будзе жывы, прыдзе, i яна раскажа ўсё, усё.

3...

Усю ноч прачакалі самалёт з фронта, — марна, не дачакаліся яго. На світанні прышла радыёграма, што вылецець не ўдалося з-за нялётнага надвор'я на трасе.

Гэты, пяты, дзень блакады быў асабліва цяжкі. «Юнкерсы» бамбілі атрады, як ніколі дагэтуль, часта i моцна. Шалелі драпежныя «месеры», што амаль увесь час круціліся, гулі над лесам. Да ўсяго пачаў грозны наступ голад. Людзі другі дзень нічога не елі, ім выдавалі толькі па кавалачку нясоленага мяса. Туравец бачыў, як у акопах курчылася чацвёра чалавек ад болю ў жываце: даваліся ў знакі балотная брудная вада i недаваранае мяса.

У атрадзе Кутузава парторг паскардзіўся Тураўцу на камандзіра ўзвода Калібярду:

— Не пазнаць чалавека, нібы падмянілі ные ўсё, як нямазаныя вароты...

Туравец ведаў Калібярду. Перад самай блакадай ён два разы ўдзельнічаў у разгроме гарнізонаў, дзе праславіўся як спрытны i баявы камандзір. Камісар спачатку распытаўся пра Калібярду ў палітрука роты, а потым, як бы між іншым, пагаварыў ад душы з байцамі, каб ведаць ix настрой i думкі. Некаторыя байцы, заўважыў ён, былі прыгнечаны.

Тады Туравец паклікаў камандзіра ўзвода.

Камісара амаль абурыла, што Калібярда не далажыў, як звычайна рабілі ў гэтым выпадку партызаны, але ён змаўчаў. Насцярожаны, Туравец адразу заўважыў, што Калібярда i з аблічча змяніўся: паходка стала павольная i вялая, позірк вадзяністых вачэй нейкі бясколерны, няўлоўны. Ён, відаць, не сачыў за сабою, бо адзенне было страшэнна неахайнае, брудны каўнер некалі белай рубашкі расхрыстаны.

Туравец спакойна, стрымана загадаў:

— Зашпілі каўнер!

— Зараз...

Ён нехаця вузлаватымі пальцамі зашпіліў гузікі.

Крывая ўсмешка на твары быццам гаварыла: «Калі вам так хочацца, я зраблю, але мне ўсё роўна».

— Зашпіліў...

— Ну, вось i добра.

— Добра?— усміхнуўся крыва Калібярда.— Што ж, я рады... што вы задаволены.

Туравец зрабіў выгляд, што не заўважыў іроніі, задумаўся нявесела.

— Давай шчыра пагаворым,— прамовіў ён. — Не тоячыся. Як таварышы. Ёсць? — Калібярда маўчаў. — Вось скажы, чаму ты так апусціўся? Не чысцішся, няголены...

Калібярда нерашуча, відаць, вагаючыся ці варта гаварыць без патайкі, адказаў:

— А чаго галіцца? Да якога свята? Іншыя любяць рыхтаваць белую сарочку на смерць, а я не хачу... Мне ўсё роўна, як... — Ён спыніўся, змоўк.

— Як паміраць?.. Што ж ты не дагаварваеш?

— Няхай... паміраць...

— Ты што ж, думаеш, што нам выйсці адсюль не ўдасца? Толькі праўду кажы.

Ён гаварыў знарок мякка,— Туравец часта ў такіх выпадках, каб лепш выведаць, хітраваў; больш прамы Ермакоў недарма лічыў яго хітруном.

Калібярда цяпер i не думаў таіцца. Чаго тут, калі на тое пайшло, баяцца гаварыць, калі жывеш між зямлёй i небам. Тым больш, што камісар быў быццам лагодны i сам, здавалася, засмучоны.

— Нашто тут закрываць вочы, — пасмялеў Калібярда. — Не вам казаць, справа наша — дрэнь!.. Папаліся ў нерат — ні ўзад, ні наперад...

— Ну, а што ж рабіць? Ты скажы, што ты раіш рабіць? Не сядзець жа так ды чакаць, калі фрыц прыдзе i пачне сваёй лапаю душыць?..

— Ваша справа, што рабіць. Вы камандуеце, вам i галаву ламаць.

— Не, ты скажы, што ты раіш рабіць?

— Што я думаю?.. Мне здаецца, разумней за ўсё адпусціць людзей. Няхай кожны, як можа, выбіраецца...

— Ты, значыць, раіш распусціць брыгаду? — прагаварыў Туравец, ледзь стрымліваючы гнеў, хоць знешне i здаваўся зусім спакойны. — Можа, гэта i разумней, але шкада брыгаду. Як жа гэта? Была яна i раптам не будзе?.. Акрамя таго, з намі ж жанчыны i дзеці!

— Я не хачу сказаць — распусціць брыгаду. Пасля яна зноў збярэцца...

— А жанчыны, дзеці?

— А што дзеці? Хоць хто выйдзе жывы.

— Дзеці, вядома, не выйдуць...

— Ix немцы не павінны пагубіць...

— Не пагубяць?..

Туравец, памаўчаўшы, раптам панура прамовіў:

— Ты, канешне, не выберашся.

Калібярда хутка i насцярожана кінуў позірк на камісара. У бясколерных вачах бліснула штосьці — недаўменнасць ці спалох.

— Чаму?

— Ты ўжо амаль памёр. Жывы нябожчык...

— Вы жартуеце, але не дарэчы. Я не бачу, з чаго тут смяяцца. Становішча такое...

Туравец устаў, спакойна перапыніў:

— Так, так. Становішча невясёлае. I хныкаць таму нельга. Тут ніхто не пашкадуе, не вытра слёзы. Людзям самім горка. А фашысты не разумеюць жаласных слоў.

Ён сціх, уважліва паглядзеў на партызана, нібы яшчэ не верачы, што ўсё тое чуў ад яго.

— Хто ў цябе намеснік? Баравік?

Калібярда кіўнуў галавою.

— Здасі яму ўзвод.

Калібярда насцярожана зірнуў на Тураўца.

— Я ж па шчырасці,— разгублена прамовіў ён.— Таварыш камісар...

— Я сказаў усё!

Туравец не стаў слухаць. Не дадаўшы больш ні слова, ён холадна, з пагардай прайшоў міма.

Калібярда хвіліну стаяў збянтэжаны, а потым заспяшаўся ўслед за Тураўцом, які знік за дрэвамі. Гэта быў інстынктыўны рух. Ступіўшы некалькі крокаў, Калібярда спыніўся нерашуча.

Яго зноў апанавала абыякавасць. Іскрачка, што ўспыхнула раптам, згасла. Ён ужо не шкадаваў, не трывожыўся. Можа, i лепш, што здымуць, бо з яго здымуць вялікую адказнасць, якая ўсе дні гняла яго.

Успамінаючы нядаўнюю размову, Туравец адчуваў то пагарду, то злосць, лаяўся ў думках: «Раскіс! Размяк! Смаркач!..»

Ён думаў пра тое, што трэба зараз жа людзям паказаць, якая ім пагражае хвароба, каб пачаць выганяць яе. Зрабіць гэта будзе не так легка, бо абставіны спрыяюць хваробе. Трэба, каб усе камандзіры, палітрукі як след зразумелі, як небяспечна ў цяперашні час, у ix становішчы, бязвер'е.

Так, так, — ніякага вагання, ніякага сумнення, што пераможам мы. Гэта цяпер галоўнае!

Перадаць гэту веру ўсім! Запаліць усіх!

Туравец звязаўся з Ермаковым i пераказаў сваю размову з Калібярдою. Камбрыг параіў Тураўцу:

— Зняць зараз жа! Гнаць з камандзіраў!

— Я ўжо зняў яго, — адказаў Туравец.

4...

Калі Туравец вярнуўся ў штаб брыгады, камбрыг адразу працягнуў радыёграму:

— Павінен быць самалёт. Няўжо i сёння надвор'е падвядзе?.. Сядай, камісар, хачу параіцца.

Камбрыг коратка выказаў тое, над чым многа думаў у гэты дзень, перадаў апошнія разведвесткі.

— Я думаю — сёння, што б ні было, трэба прарывацца... Калі самалёт не прыляціць, без боепрыпасаў будзе цяжка, але, сам ведаеш, марудзіць нельга.

Ермакову ўспомнілася ноч прарыву: няўжо i цяпер будзе тое ж?.. Не, не, гэта не павінна паўтарыцца!..

— Як сказаў Дантон: патрэбны — дзёрзкасць, дзёрзкасць i яшчэ раз дзёрзкасць! — прамовіў Ермакоў.

Гэта былі любімыя словы Ермакова, за якія Туравец празваў яго жартам «Дантонам 20-га стагоддзя».

— Дзёрзкасць... Як пад Каржоўкай яны? — запытаўся Туравец.

— Вось i мяне Каржоўка вабіць! Разведчыкі кажуць, што там батарэя працітанкавых гармат i каля роты пехацінцаў. У сяле стаіць нейкі штаб. Пачуваюць яны сябе, па ўсіх прыкметах, упэўнена.