— Хутчэй, хутчэй, — падганяў Гогабярыдзе.

Людзі строіліся, здавалася яму, вельмі марудна. Ён прайшоў па строі, раўняючы рады ў шнурок, некалькі разоў паўтарыў «смірна», «адставіць», не забыўся заўважыць пры гэтым, што трэба будзе заняцца страявой.

Старшы лейтэнант убаку чакаў, калі рота ўладуецца. Гледзячы на строй, які вырас больш як удвая, ён думаў, што зараз павінен сказаць. Нарэшце, Гогабярыдзе зычна скамандаваў апошняе «смірна». Ён дакладваў з такім выглядам, нібы перад ім быў не камандзір роты, добры яго знаёмы, a камандзір брыгады ці корпуса.

— He ўмеюць строіцца, — сказаў Аляксей незадаволена.

У душы, аднак, старшы лейтэнант радаваўся. Ён заўсёды быў рады людзям, любіў з імі сыходзіцца. Да таго ж, з гэтымі людзьмі рота, якая да гэтага не перавышала ўзвода, адразу вырасла; танкаў было ў ёй, колькі належала. Гэта была сапраўдная рота.

Ён прывітаўся. Танкісты адказалі голасна, але нядружна.

Аляксей акінуў знарок суровым позіркам прыціхшы строй. Адчуў на сябе дзесяткі насцярожаных, уважлівых вачэй.

— Таварышы!— пачаў ён, выдзяляючы кожны сказ.— Наша рота сёння павялічылася. Прышлі да нас, у нашу сям'ю, новыя людзі. Радасна, што нашы рады зноў запоўнены. Я вітаю вас, таварышы навічкі, i хачу, каб вы былі варты тых, каго прышлі замяніць. Не забывайце, для чаго вас паслала Радзіма сюды. Неўзабаве мы пойдзем на фронт, каб гнаць ворага далей з нашай зямлі. Мы павінны, не шкадуючы сіл, рыхтавацца да тых вялікіх дзён. Патрабую самай строгай дысцыпліны i парадку. Званне гвардзейца не толькі чэсць, але i абавязак. Трэба, каб абавязак гэты выконвалі па-гвардзейску i тут, i там, на перадавой,— усюды!

Ён скамандаваў «вольна» і пачаў знаёміцца з людзьмі.

Першым, да каго Аляксей падышоў, быў сержант Рыбакоў.

— Вы, сержант, не з стараабрадцаў? — Рыбакоў здзіўлена ўставіўся на камандзіра роты, не адказаў.— Чаму бараду адпускаеш?

Рыбакоў пачаў апраўдвацца — часу не было, але Лагуновіч не стаў слухаць, хаваючы пад брывамі добры позірк, абарваў:

— Пагаліць! У другі раз ca строю выведу.

Ён запытаўся, дзе Рыбакоў ваяваў раней i дзе быў паранены.

— Пад Гомелем дзеўбанула, таварыш старшы лейтэнант... Два дні толькі i пабыў на фронце...

— Які клірэнс у Т-34? — перабіў яго старшы лейтэнант.

Рыбакоў адказаў хутка i дакладна. Старшы лейтэнант, ажывіўшыся, задаў яшчэ некалькі тэхнічных пытанняў, i на ўое Рыбакоў адказваў правільна, хоць між ix былі i не лёгкія.

Аляксей, які вельмі любіў тэхніку i з павагай ставіўся да людзей, што яе ведаюць, адышоў ад Рыбакова задаволены.

Большасць «навічкоў» былі толькі ў брыгадзе новымі. Некалькі чалавек, як i старшы лейтэнант, пачыналі вайну ў першы дзень, пад Пярэмышлем, Брэстам i Беластокам, i калі пакідалі фронт, дык толькі параненыя, абгарэлыя i толькі на некалькі месяцаў.

Аляксею падабалася, што людзі яго пахадзілі ўжо ў «агні».

Прышло, праўда, чалавек пяць i такіх, што не былі яшчэ на фронце. Яны здаліся Аляксею людзьмі надзейнымі. Асабліва запомніўся яму малодшы сержант Архіпаў.

— Не ваяваў? — запытаў Аляксей у Архіпава, ведаючы гэта са спісу, які ён чытаў перад гэтым.

—Ваяваў, таварыш гвардыі старшы лейтэнант,— запярэчыў той.

— Дзе?

— На Уральскім танкавым... Машыны вось гэтыя рабіў.

Байцы засмяяліся, Архіпаў, маўклівы, задуменны, ніяк не адгукнуўся на смех. Цяжка было зразумець, ці ён лічыць гэта за жарт, ці перакананы ў гэтым. Цэпкім позіркам Аляксей зірнуў на сержанта i чамусьці паверыў, што ён не падвядзе.

У сержанта Касцючэнкі, васпаватага, з карымі вузкімі вачыма, на гімнасцёрцы бялеў сярэбраны партызанскі медаль. Аляксей ведаў ca спісу толькі, што ён з «брыгады імя Сталіна». Старшы лейтэнант запытаўся, дзе ваюе брыгада, i калі сержант сказаў, што ў Беларусі, ён не стрымаў усмешкі задавальнення. Аказалася, што брыгада стаяла на поўдзень ад Мінска, у мясцінах, у якіх старшы лейтэнант некалі быў.

Аляксей аднойчы ездзіў туды з таварышам. Чыгункі там не было, i яны дабіраліся на выпадковай машыне, якую «падстрэлілі» на ўскраіне Мінска. Была восень, абодва ў трасучым кузаве намерзліся так, што пасля маці таварыша ніяк не магла адагрэць ix чаем з малінаю. Аляксей адразу ўспомніў невялікае мястэчка. Асабліва выразна чамусьці прыгадалася брукаваная плошча з новым каменным будынкам школы i паўразбураным касцёлам. Касцючэнка, пабачыўшы, што старшы лейтэнант ведае месца, сказаў, у якіх вёсках прыходзілася быць.

На гэтым ix размова ў першы раз скончылася. Аляксей стаў гутарыць i знаёміцца з іншымі.

Калі танкісты разышліся чысціць машыны пасля дарогі, Аляксей выклікаў Касцючэнку ў зямлянку. Ён спадзяваўся, што Касцючэнка можа што ведае пра Мінск, пра яго знаёмых. Было яшчэ адно запаветнае жаданне, якое Аляксей хаваў у душы, бо амаль не верыў, што яно тут споўніцца. Хацелася запытацца, ці не сустракаў ён дзе-небудзь Ніну. Ён адчуваў, што гэта амаль безнадзейна. Хіба знойдзеш пясчынку ў моры? Але спадзяванне, хоць i кволае, усё-ткі жыло ў ім i не давала супакою.

Сержант, увайшоўшы, далажыў, што прыбыў па загаду.

— На гэты раз не па загаду, а па просьбе. Сядай, сержант.

Касцючэнка прысеў на край услона, у вачах мільганула цікаўнасць: аб чым старшы лейтэнант будзе прасіць.

— Раскажы, як там мае землякі ваююць?.. Ты, здаецца, не з Беларусі? Як ты трапіў туды?

Сержант сказаў, што да вайны служыў у Брэсце, што пад Баранавічамі, калі дывізія білася ў акружэнні, яго раніла ў нагу. Дывізія была разбіта, i байцы асобнымі групкамі прабіваліся на ўсход самі. У адной групе быў i Касцючэнка, але ісці ён доўга не змог, з кожным днём рана даймала ўсё больш, i яму прышлося спыніцца ў адной вёсцы. Яго прыняла да сябе адзінокая бабулька, якой ён дапамагаў у гаспадарцы. У вёсцы сабралася чацвёра салдат. Агледзеўшыся, падмацаваўшыся, усе пачалі згаварвацца пайсці ў лес да партызан. Нага яго да таго часу паправілася. Звязацца з атрадам удалося не адразу — толькі зімою, у студзені, яны перабраліся ў лес.

— Хто ў вас быў камандзірам?

— Ермакоў.

— Ермакоў? Не ведаю. А з Мінска нікога не было?

— Як жа, i з Мінска былі, таварыш гвардыі старшы лейтэнант. Многа было. Гарбуз з Мінска, Ліпніцкі. Камісар наш Туравец таксама...

— Нічыпар Паўлавіч?! — узрадаваўся Аляксей.— Ведаю. Туравец мне партыйны білет уручаў. I на заводзе не адзін раз сустракаліся. Ён быў сакратаром райкома.

Старшы лейтэнант дрыгатлівымі рукамі скруціў папяросу, уставіў у муштучок з плексігласа, глыбока зацягнуўся.

Стаіўшы дыханне, з намаганнем выцішуў:

— A Лагуновіч... не чуў такіх?

— Лагуновіч?.. Была жанчына адна маладая,— сказаў Касцючэнка.

— Зваць як?

— Па бацьку не ведаю, а так — Нінаю зваць.

— Ніна?!— старшы лейтэнант мімаволі, узрушана падняўся. Хударлявы, абветраны твар яго пабялеў. Губы раптам непаслухмяна задрыжалі.

— Ніна, — паўтарыў сержант, крыху разгублены тым, што Лагуновіч гэтак хвалюецца. — Яе па прозвішчу мала хто i зваў, усе Ніна ды Ніна...

— Якая... яна з сябе?

— Русявая такая, невысокая... Камісар яе аднойчы пасылаў на разведку ў горад, дык мы з Васем Крайко праводзілі... Па-нямецку добра гаворыць. Яна ў нас часта хадзіла на сувязь, на разведку... Голас у яе такі глыбокі, нібы знутры ідзе...

— Яна! Ніна!

Аляксей няцямна выняў папяросу з муштука, высыпаў попел на руку — апёкся. Але замест выразу болю на губах з'явілася ўсмешка. Праз хвіліну яна раптам пагасла.

— А ты не памыліўся, сержант? Лагуновіч, цвёрда?

— Ну, што вы!.. А вы хто ёй, выбачайце, таварыш старшы лейтэнант? Брат ці знаёмы?

— Добры знаёмы! Жонка мая, мусіць!.. — Ён быў цяпер зусім не падобны на таго стрыманага, нават суровага камандзіра, якім бачыў яго раней Касцючэнка. — Даўно вы бачыліся?

— У студзені прыкладна было, калі мы праводзілі яе ў горад. Ну, i пасля, вядома, бачыў...

— А пра сына нічога не чуў? У мяне сын павінен быць.

Сержант сказаў, што не чуў.

— Шкада! Там, можа, мужчына вялізны вырас. А можа, i жанчына, хто ведае. Чакаў хутка, а тут вайна пачалася, усё пераблыталася... Тры гады, сержант, ні адной весткі. Ты да мяне як з неба зваліўся! Раскажы, як яна там? Якая яна цяпер? Не магу я ўявіць яе разведчыкам. — На хвіліну ў вачах прайшоў цень трывогі. — Цяжка ёй i небяспечна вельмі...