– Син, хатын, ориентирыңны югалтып барасың түгелме? Мине яшәргә өйрәтергә керештең. Абзаң нинди зур коллектив белән уңышлы җитәкчелек иткәнне оныттың бугай.

Кыпчак каны дәрт, дәрман биреп, кыздырып торган Халидәне борчыган фикерен, бәясен әйтүдән туктатып калдырырлык көч юк иде кебек.

– Син, Сахипҗан, үпкәләмә, күңелеңә авыр алма. Чит-ят кешеләрне кимсетеп, башкалардан гел начарлык эзләвең аркасында, туган көнеңә әтиеңне карап торучы хатынын чакырмыйча, әтиеңне дә, ул хатынны да рәнҗеттең. Бар кунаклар парлы-парлы килеш, кәеф-сафа корганда, әтиең моңаеп утырды. Әниеңнең фани дөньядан иртәрәк китүендә Хәерниса апаның ни гаебе бар? Әтиегезне хәленнән килгәнчә тәрбияләп яши. Өсте-башы чиста, тамагы тук, ир-атка тагын нәрсә кирәк?! Сезгә атагызның хаҗәте юк. Чакырсагыз да, сезнең сазлыкка аяк та басмаячак.

Тәнкыйтьне кабул итмәгән Сахип сүз елгасын әлеге дә баягы акча ягына борып җибәрергә ниятли:

– Әтинең хәрби пенсиясенә кызыгып килгәндер әле Хәерниса апаң.

Халидә, үзен берьяклы аңлаганга үрсәләнеп:

– Сахип бәгърем, син нишләп кешеләр арасындагы мөнәсәбәтне, рухи якынлыкны байлыкка, акчага кызыгуга гына кайтарып калдырасың? Халык юкка гына ач тамагым, тыныч колагым дип әйтми торгандыр. Өлкәннәр арасында эчке уртаклыкның, хәтта мәхәббәтнең булуын күз алдына да китерә алмыйсың. Сез әтиегезне җылы канаты астына алган мәрхәмәтле апага рәхмәт әйтеп яшәргә тиешсез. Ул үзе сугыш ветераны, инвалид булса да, өч малай үстереп, барыгызны да укыткан, тәрбия биргән. Сезнең холкыгызны яхшы белгәнгә, мөстәкыйльлеген югалтасы килми.

– Әнисе, үзенә дә җитәр-җитмәс акылын көчләп тагарга маташучылар болай да җиткән, – дип, Сахип кул сырты белән муенын сыдырып алды. – Син дә моралист булып киләсең. Әллә картаясың инде, хатын?

– Син минем фикеремне аяк астына салып таптарга мөмкин. Бер сүз кузгалгач, күңелеңә авыр алсаң да, әйтеп бетерим инде. «Ирең эчә, ялкау» дип, өлкән кызыбызны гел котыртып, араларын бозып, гаиләләрен таркатуга шактый өлеш керттең. Нәтиҗәдә кызыбыз өебездән үк чыгып китте, элеккеге хәләл җефете калдырган фатирда яши. Икенче яртысын һаман таба алмый. Кияүне төрлечә түбәнсетергә тырышып, араларына тыкшынуыңны куймасаң, Ләйләнең дә бәхете көзге пыяласы шикелле уалып төшәчәк.

– Яшәсеннәр. Мин каршы түгел. Бөтен тырышканым, карьерам, байлыгым кызыбыз өчен.

Сахипны почмакка китереп кыскан Халидәнең әле туктарга исәбе юк иде.

– Ни өчен дип инде Ләйләне фамилиясен сакларга мәҗбүр иттең. Киләчәкләре турында уйлаган ир белән хатын һәм балалары уртак фамилиядә йөрергә тиеш. Бик күптәнге, зыялы фамилия, имеш, әнә югары дәрәҗәгә ирешкән, нәселләре йомшак креслода утырганда Табиев, Батыев, Репеев фамилияләре күңелдә шом уята иде. Хәзер алардан нәрсә калды? Пшык. Габбасов фамилиясе борынгы дигән булып кына, эшләмәсәң, тир түкмәсәң, берәү дә китереп бирми. Казына башласаң, әллә ни күптәнге дә түгелдер әле фамилиягез, Еникеев, Апанаев, Максудов кебек борынгы китапларда очрамый шул, аның шөһрәте энеңнән, синнән, кара алтын табучы туганыгыздан гына башлана торгандыр дип уйлыйм. Исемең матур, кемнәр куйган дип, кемнең хезмәт хакын арттырганнары, бушлай машина биргәннәре бар? Кияүгә каршы алып барган мәкереңнең ахыры ни белән бетәр, соңыннан терсәкне тешләп булмый, абзыкаем. Кызларыбызны, бигрәк тә Ләйләне акча белән боздың. Без аны яшь әле дип, гел уч төбендә генә биетеп, гаилә тормышына, кирәк чакта иргә буйсына, тыңлый, кичерә белүгә өйрәтмәгәнбез.

Сахип Халидә ханымның соңгы җөмләсенә үз бәясен бирергә ашыкты. Батып баручы, саламга ябышкандай, сүз дилбегәсен үз кулына алуга омтылуы уңыш алып килмәде.

– Тыныч кына ашап-эчеп утырганда, бәйдән ычкынгандай, йодрыгыңны минем бит тирәсендә уйнатуың Ләйләгә гаилә тәрбиясе бирүгә керәме?

Халидә теге вакытта көтмәгәндә ярсып китүе өчен кызарып алса да, сәбәбе исенә төшкәч, җилкәләрен күтәребрәк куеп, Сахип файдасына булмаган аңлатмасын чыгарып салды:

– Миңа шул көнне дусларың Чаллы якларындагы сөйрәлчегең турында тулы мәгълүмат бирделәр. Һаваны йодрык белән айкау гына аз булды әле. Башкачарак чаралар күрәсе булыр.

Халидәнең соңгы җөмләсен тышкы ишекнең шыгырдавы өзмәсә, сөйләшү-аңлашу тирәнгәрәк китәргә дә мөмкин иде. Мунчаның әзер булуы турында хәбәре белән Габделбар килеп керде.

Тормыш сәхнәсендә һәркайсыбызның үз урыны булган шикелле, Габделбар исемле Алла колының да язмышлар уенында беркем белән дә алыштыргысыз кимәле бар иде. Каһарманнарыбызның киләчәге күпмедер күләмдә Габбасовлар коттеджының бер читендә вакытлыча яшәү урыны тапкан Габделбарга да бәйле булып чыкты. «Ни өчен? Ни сәбәпле? Шундый зур кешемени ул?» кебек сорауларга җавап эзләп, хәтер канатында булса да, аның яшьлегенә әйләнеп кайтыйк.

Габделбарның холкын ятимлек гарасаты һәм тирәлек калыплаштыра. Рәсми әтисе билгесез, загста гына Мөбарәк улы дип язылган бала әнисен дә хәтерләми. Аңа өч яшь тулганда, сәер авырудан әнисе дә фани дөньяны, бердәнбер газиз улын ташлап китә. Малайны Казан янындагы район үзәгендә үз йорты белән яшәүче, әнисенең абыйсы Таҗи асрамага алып китә. Җитешмәүнең, кагылу-сугылуның ни-нәрсә икәнен энәсеннән җебенә тиклем татый малай. Кул астына керә башлауга, «Габди, утын яр, су алып кер, чоланны юып чыгар, бәрәңге әрче, чиләкне түк» кебек мәҗбүри үтәлергә тиешле бертөрле эшләрдән косасы килер дәрәҗәдә гарык булса да, әрекмән колак абыйсы аны тормышка, көчле белән бәйләнмәскә, каршы әйтмәскә, баш өсте дип ризалашып та үтәми калу юлын эзләргә, хәйләгә, хәрәмләүгә өйрәтте. Барысы да илләм кирәк булып чыкты тормышта. Эчке чыҗымы аңа, сөйләшкәндә тотылмас өчен, әмер бирүченең күзенә туры карамаска «киңәшен» бирә. Күзеннән кешенең ни уйлаганын, әңгәмәдәшенә мөнәсәбәтен, хәтта менәзен – характерын да белеп була, диләр. Кирәксә-кирәкмәсә дә эш кушарга, кулын ходка җибәрергә маһир абыйсы, үзеннән өстәп сөйләргә яраткан җиңгәсе аның уена төшенмәсеннәр дип, сөйләшкәндә, күзен яшерергә яисә читкә карап торырга өйрәнә. Әрекмән колак абыйсы:

– Дуңгыз малай, ник минем белән сөйләшкәндә, читкә карыйсың, күзләреңне яшерәсең? – дип соравына:

– Печән бушатканда, чүп кергәние, – дигән җавап ала.

Абыйсы, «күзгә карап сөйләш» дип, бер әйтә, ике кисәтә, канга батырганчы кыйнап та карый, мәгәр файдасын күрмәгәч, чүп җыярга маһир күзләр хуҗасына бәйләнмәс була.

Габделбарның иң сөймәгәне мәктәп, дәрес әзерләүне таләп иткән укытучы, җүнләп өйрәтә белмәгән дәреслекләр булып чыга. Ул физикадан йә химиядән мәсьәлә чишү урынына бер әрдәнә утын ярырга риза булып яшәде. Сәләтен кысып кына тамызу өстенә тырышлыгын да кызганган икән табигать. Министр буласы юк, түрәләргә дә хезмәтчеләр кирәк дип, тугыз сыйныфны этеп-төртеп тәмамлаткач, абыйсы аны уку белән артык борчымас була. Бер сыйныфта икешәр ел утырган Габделбарның солдатка каралу яше дә килеп җитә.

Алдаша, хәрәмли белүе, куштанлыгы армиядә хезмәт итү чорында бик тә ярап куялар. Сержант аны гел үз янында ярдәмчесе, күзәтүчесе итеп йөртә. Солдатлар Габделбарны кыйнап та, сыйлап та карыйлар, әмма ул сержантка барысы өстеннән әләкләвен дәвам итә. Армия срогын тутырып кайтып, берничә атна ял итүгә, абыйсы көтелмәгәнрәк белдерү ясый:

– Энем, үзем исән чакта сине башлы-күзле ясап калдырырга ниятләдем әле.

Өйләнү хыялы ике ятып бер төшенә дә кермәгән Габделбар югалып кала. Уйламаган тәкъдимнән шатланырга да, кайгырырга да белми.

– Мин бераз ял итеп, эшкә урнашып, кешеләр белән аралашып, күңелемә ошаганрак кызны очратып, гаиләне соңрак корырмын дип планлаштырган идем.

Абыйсының җавабы кискен һәм катгый була:

– Юкка башыңны ватма. Синең өчен уйларга мин бар. Тәк вот. Минем муенда утыру срогы узды. Үз балаларымны укытып бетерәсем бар. Сине бик әйбәт, хәлле, тәртипле гаиләгә урнаштырам. Мин аңа өй салыштым. Шунда хатынының сеңлесе безгә аш-су әзерләп йөрде. Өй хуҗасы белән синең турында сөйләшенгән. Акыл белән яшәсәң, күзләренә туры карамыйча, иренмичә хезмәт итсәң, авызың балда-майда булыр.

Габделбар абыйсыннан «мине өйләндерергә уйлаган кызыгыз матурмы, эшчәнме, әти-әнисе бармы» дип сорарга өлгермәде, абыйсы нотыгын дәвам итте: