Анна Львовнин стигалан басахь долу хаза бIаьргаш, Iаьржачу цIоцкъамашна кIелхьара даим собаре а, сирла а хьуьйсура, цуьнан деган цIеналла а, амалан ондалла а цхьабосса схьаухьуш. Йуккъерчу дегIахь, тайначу гIодайукъца и йоьду-йогIуш гича, божарийн бIаьрг тIехь соцура цунна, амма цуьнан бегаше йоцу йуьхь йайча цхьанне а дага а ца догIура цуьнга забар йан. ТаьIна хьаьрса, стаммий чIабанаш, цкъа кур беш, хаза хьалахьарчайой, йа, тахана санна, нийса букъа тIехула йеза охьахоьций хуьлура цуьнан. КIайн хаза куьйгаш даим цIена гора. Ша а цунах тера йуй-те аьлла дагадеанчу, хьаьрсачу Нурседас эккхийтира:

– Тхойша цхьатера йац, ва, Селита?

Селита йелайелира:

– Дера йу!..

– Тсс!.. – элира Нурседас: Тавсолта вара даьхнийн кертара вухавогIуш. Цо, ков а диллина, арахийцира Борзиг. Логах йоьза хIоз а лепош, пхьу, лергаш а дусийна, некъа бохалла дIахьаьдира. Кестта ТавсолтагIеран, йуьртана а бевза, бордаха дирша йетт хьалхабаьккхина йухакхечира Борзиг. Йетт а эцна, Нурбика и бетта paгly кIел йахара. Тавсолтас, пхьу шен метте дIа а дихкина, цунна хьалха гуьн чу ша кечдина довха доьша доьттира. Борзиган гIуллакх кхечарех ца тешош, даим ша дора Тавсолтас: луларчу йуьртара доттагIчо, дикачу xIyx схьадаьлла ду а аьлла, стохка, декхачуьра а даьккхина, совгIатна делла, деъна дара и. Тавсолтас хIетахь дуьйна, йуьхьанца шура йаош, тIаьхьа дийнахь шозза довха доьша луш, ша Iалашдора Борзиг. ХIинца Борзиг а, кхечо шена доьша делча а, гуьнах ког тухура, дIатоттуш. Цкъацца Тавсолта вижинчохь висча, ламаз а тIехтуьлуш, Борзиг дуткъо цIевзара, тIаккха самаволий, Тавсолтас, сихха ламаз а дой, доьша лора Борзигна. И хууш дара доьзалехь. ХIинца а Борзигна доьша дуттуш воллу Тавсолта корехула гинчу Нурседас эккхийтира, Селите а хьаьжна:

– Хьажал, дада шен моллина пхьор луш воллу!

– Ас!.. – ша йолчуьра и хезна тIечевхира Нурбика.

Ши йоI, тата дайина, урокаш йан охьахиира. Чувеъна Тавсолта ламазна дIахIоьттира.

***

ТавсолтагIаьргара йухайогIуш, Анна Львовнас ойла йора: «Ма дика ду и тIевирзина… Цо уьш йукъахбаьхначохь бисинехьара, кхин цхьаццамма шайниш а цIахь совцо мегара»… И гIуллакх, Iедале ца долуш, шегахула дIадерзар а дика хетара цунна. Ойла йекхнера суьйренан хьаьъначу хIонехь. Тамехь схьахьоькхура Iаннашкара мох. Малх дIабузаза а болуш, Башлома тIехула схьахьаьжира беса бутт. Цунна йуххехь схьакъедира халла къасталу суьйренан дуьххьарлера седа. Кавказан Iаламах даималера тамаш беш, меллаша цIехьа йогIура хьехархо.

Тохара дуьххьара, ша лома балха хьажийча, ца луъушехь, декхарна йеънехь а, хIинца, цхьа зама йаьлча, цунна даггара дезаделира и буьрса лаьмнаш а, и сиха хиш a, xlapa хаза йурт а…

Баккъал а, художнико диллина сурт санна, хаза йара xlapa йурт, шена йуккъехь, кIеззиг легIинчу басахь, цIечу герагийн тхов кIел кIайн къегачу школица. ТавсолтагIеран керта уллохула га тосуш, школина дехьахула догIура ламанан ахк. Цунна тIехула тиллина тIай цхьа у дара. Цул тIаьхьа, ломан басахь схьагора, гобаьккхина серийн керт а йаьхьна йуьртан кешнаш, маьI–маьIIехь, граждански тIамехь байиначарна доьгIна лекха хIолламаш а дохкуш. Цигахьара йуьрта чу йогIура, мачин айра санна, хьешна гIашнекъан можа асанаш. Кешнашна а тIехьа гора аьрцнаш, царна а дехьа – лекха лаьмнаш! Шен кIайчу коьртаца царна а тIехула хьоьжура Казбек – «Кавказан гIонан сий долу гIарол», – Лермонтовн стих дагаеара Анна Львовнина. Школина аьтту агIорхьа басешкахула шуьйрра дIасайаьржинера колхозан беш. Лахо Iохкура аьхна аренаш. ЦIенойн туьнкалгех хьалаоьхура самукъане кIур.

Школина гена доцуш, дIо бухахула, даим шен бердех леташ, схьадогIура гIовгIане Яьсса. Кху суьйренан суьрто шена везачу композиторан Ипполитов-Ивановн «Кавказски этюдаш» дагаоьхуьйтура Анна Львовнина. «Исбаьхьа суьйре! Хаза йурт! Оьзда халкъ!» – бохура цо дагахь.

Анна Львовнина, кху Iаламах ца къасталуш, цуьнан дакъа хетара нохчийн халкъ, оцу лаьмнаша кхоьллича санна, хетара цуьнан гIиллакхаш. Уьш а хIинца дагаоьхура цунна. Ша кертахь цкъа дечиг доккхуш йоллуш, говрахь тIехволучу нохчочо охьа а воьссина, дечиг даккхар а дагадеара. ТIаккха ша цкъа догIана кIел йисинчохь тIехволучу воккхачу стага шен белша тIера башлакх, вертий шена тIекхоллар а дагалецира. Ша уьш цунах йуха дIатоххалц – схьадеха а ца веара… ТIаккха дагаоьхура ламанхойн и каде, нехан гIуллакх дан кийча бераш… Церан чохь долу онда низам… Хьаша веъча, церан сакъераделла хьовзар… Цхьамма а ца аьллашехь, шен плащ Нурседас чехкка, цIан а йина, шега схьайалар – уьш дерриге а йух-йуха дагалоьцура цо хIинца. Тавсолтин буьрсалла а товра цунна, делахь а халахетара цо мехкаршна дехкар, уьш оьзда Iамарна цуьрриг а новкъа доцу хIуманаш. «ХIетте а, цхьадика тIевирзи иза!» – ша-шена йелакъежара иза. «Делахь а, кхул тIаьхьа а ладугIуш хила-м дезар ду: дукха ду хIинца а царалахь заманца ца догIу хIуманаш», – сацийра цо шен даг чохь.

Оцу ойланашца схьакхечира Анна Львовна школе. Школин кертахь, пачхьалкхан хIусамехь йехаш йара и шен майрачуьнций, жимачу, пхи шо кхаьчначу йоIаций, кху школехь хехо а, дворник а волчу мардеций. Анна Львовна схьайаре хьоьжуш, школа хьалха лаьттара Кериммий, Кесирий. Керима сих-сиха цигаьрка уьйзура, сагатдеш.

– Суна хаьара: хьан санна, тхан йуьхь йийр йацара цо! – хастийра и Керима.

Анна Львовнин майра балхара цIа ваза вара. Уьш цхьаьний детсаде бахара. КеримгIеран Каташший, Анна Львовнин йоI Ниночкий цIа дало…

Ниночка мардеца – Савва Ильичца – чохь а йитина, йуха кетIа йелира Анна Львовна: мар хьелуш сагатдора цо. МаьркIаже луьстта Iаржйелира. Де Iинах дахана дайра. Стиглара чукъедира эзарнаш седарчий. Буьйсано сийна гуьлмаьнда тIетесна лаьмнаш тийна лаьттара эсалчу беттан серлонгахь.

Кестта массо а корехь стогарийн цIерш къедира. Чуйахана шайн стогар а латийна, йуха а арайелира Анна Львовна. Эххар а схьакхечира тахана дикка тIаьхьависина Иван Саввич.

– Хьо ма хьевелира?

–Тахханехь тракторан мотор леIна тхо ца девллехь, кхана болх кIелбуьсура, – шен боьха куьйгаш цунах ца хьакхадолуьйтуш, пхьаьрсашца марабоьллира цо зудчун корта.

Уьш чубахара. Цхьа хан йаьлча, массо корашкара стогарш дIадайра. Ламанан йурт буьйсанан марахь маьршачу набарна дIатийра.

TIOM!..

Кхин новкъарло ца йолуш дIаоьхура йижарийн дешар. Тахана, уьш уьссалгIачу классе а бовлуш, ДаудгIар уьтталгIачу а бовлуш, дешархой аьхкенна дIахецна хан йара…

Iуьйрре дуьйна колхозхой белхан аренашкахь бохкура, гlo деш шортта дешархой а болуш. Де сиха дох а делла, аьхкенан дуьххьарлера тов лаьттара. Геннарчу ломан тарха тIехь, меттах ца хьовш, кхозура цхьа йоккха, бамбин сомалкхах тера, кIайн марха. Йуьртан бошмаш, тоххара заза охьа а тесна, хIинца йуьккъа сенйелла, буса дилхинчу догIанаша ченах а цIанйина, малхехь гIаш а лепош, шабарш деш, мела лестара. Эзар олхазарийн аьзнаш декара, адамашна ца хуучу маттахь, аьхкенан хазалла хестаеш. ТавсолтагIеран кертарчу, стелахаьштиго дагийначу, дерзинчу кхуран гаьн тIехь, цхьаъ-м дуьйцучух тера, вовшийн лере а таьIна, Iapa чIегIардигаш. Колхозхойн йаххьех а хьерчалуш, хIаваэхула меллаша дIасакхоьхьура, хьиэна, соз долу, сеаларш. Саьнгарш чохь тхин тIадамаш седарчех сегара, куьзганан кийсико санна, бес-бесара нур хоьрцуш.

Малхана дуьхьал кортош айинчу, кIайн, можан, цIен зезагаша луьста кхелинера аре. Даьржинчу петIаматна тIехула хьийзара къорза полларчий; накхармозий лелара зезагашна тIехула, дургал оьцуш.

Басешкахь маьрша йежаш гора хецна говраш, царна гонаха дIасауьдуш, ловзура бокъий. Шайн хIусамна хьалхарчу дехачу гIантахь Iapa Савва Ильич, аренга а хьоьжуш, шен кIентан йоI – Ниночка, йуххе а хаийна, цуьнан тамашечу хеттаршна кхин а тамаше жоьпаш луш. ЙоIиго дадега хоьттура:

– Дада, дада! оцу хьуьлла йоьдучу котаман когаш вукхерачел беха хIунда бу?

– Малх гIоттуш йина иза: IиндагI дехха дуьжуш, когаш а бехий хилла.

– Дада, дада! И хьуьллара лаьмнаш хIокхарел лекха хIунда ду?

– ХIокхарел сехьа дерг ган а лиъна, айаделла уьш.