– Дада! Царна бухахь хIун йу?
– Царна бухахь дIабоьхкина наьрт-эрстхой бу боху нохчаша… Цхьа тамашена, баккхий нуьцкъала турпалш…
– Дада, дада! Хьан месаш кIайн хIунда йу? Ткъа сайниш хьаьрса йу.
– Сайнаш лайца йилина, хьайнаш – малхо кегийна…
Ниночкин хеттарш а ца кхачалора, дадин жоьпаш а ца лекъара.
Малх делкъанга баьллачу хенахь колхозхой, гIел а белла, йуург а кхоллуш, цхьацца тобанашца дитташ кIел хевшина Iapa. ЦIеххьана, генара гира царна, тIаьхьий-хьалхий школехьа дIаоьху нах а, цига хьалхахь гулйелла пхьоьха а. Школин кевнан бIогIамах йоллу радиорепродуктор цхьа шатайпа буьрса луьйш хезара. Ниночкина гира: цIеххьана ирахIоьттира, ворта хьала а озийна, Савва Ильич. Цуьнан лерга йуххера, даим семса, хIинца ирахIиттина, йусаелла кIайн месаш, кхерайеллачу котаман кIорничух тера хийтира Ниночкина. ЙоIе цо дIакховдийна аьтту куьг, хIаваэхь пIелгаш а даржийна, шен карахь йоьIаниг дацар а ца хаалуш, десса кхозура. Йуххерчу бешара а, кхаш тIера а белхалой, цхьаъ вукхунна тIаьхьа, зIе йинна схьаоьхура… Радиос схьакхайкхийра инзаре дош:
–ТIом!..
Пхьоьха сихха стамйелира.
Баккхий нах: цхьа а вист ца хуьлуш, цхьаверг школин кетIарчу хена тIе лахвелла, важа лаьттах гIортийнчу Iасанна тIе ши куьг диллина, кхозлагIниг бIаьрнегIарш а дийшийна, шена хьалха лаьттах, боьххьехь цхьамза боллу, Iaca Iуьттуш – массо а гIайгIане ладоьгIуш Iapa. Шен Iаьржа месала куй а коьртахь Тавсолта а лаьттара, марха санна.
Уьш бехха Iийра ойлане тийна: царна дика хаьара: «тIамо шура ца йохьийла!»
Керим а, шен шуьйрачу белшаш тIехь, жIанк санна, жима хета хьаьрса корта кIеззиг aгlop а таIийна, шен цIен йуьхь а, кегийра боьмаша бIаьргаш а кхоьлина хьоьжура. ТIехьа ладоьгIу кегийнаш-м: Дауд, Увайс, Селита, Нурседа, кхин берш а – царел сапаргIат хетара: къоначарна вон кIезиг дайнера, церан син гlopa а сов дара. Делахь а, гIодайукъ а къуьйлуш, дегIаца айабелла, цIеххьана баккхий хиллачех тера-м хьоьжура уьш: царна а даго хьоьхура и хIинца схьахезарг уггаре а даккхийчех хилар.
Йуьстахо лаьтта зударий: басмин коч йуьйхина, басадаьлла йовлакх тиллина Нурбика; ша оза, амма шен беса йуьхь севсина йолу Кесира, Анна Львовна, кхиберш а, мох баьлча кхокхий санна, вовшашна герга теIара.
Массарна а шайн дагца хиира xlapa тIом мух-муххачех а боцуш, шатайпа тIом хир буйла, xlopа доьзалан а чу кхочуш, массеран а кертахула чекхболуш, цо цхьа а шена йуьстах вуьтур воцийла.
Радио лийна йаьлча, и тапъаьлла лаьттина пхьоьха гIовгIане йелира:
– Эккхаза ца Iий-кх xlapa!..
– ХIун хир-те хIинца?
– Хьовсур, муьлхарш тоьла! Фашистийн йовсарш!..
– НеIалат царна! Бина барт а бохош!..
– Ахьарш кечдан деза хIинца! – эккхийтира цхьамма.
– Белхашна кхин а тIетаIа дезар ду моьтту суна-м, – оьгIазе дIахьаьжира цуьнга Керим.
Зударшца лаьттара школин цIанонча Кхокха, хIинца а даим санна, тIе Iаьржа дуьйхина:
– Йуха а – тIом!.. Со йелар-кха боьрша! – эккхийтира цо.
Цуьнан майра, дукха хан йоцуш, вийнера Фински тIамехь. И ша Iаш йара, кху школехь доьшуш волчу, шен цхьаъ бен воцчу кIантаца Илесца, кхин гергара нах а боцуш. Илес НурседагIаьрца цхьаьна классехь вара. Нанна йуххехь лаьтта иза, цо шен белша тIехула дехьна куьг меллаша дIа а хилийна, дехьа цхьаьна лаьттачу кегийрхошна тIе вахара.
«Вайн махка туьрца веънарг – туьро отур ву», – Даудан лере а таьIна Увайса олуш хезна, цу шинна кхин а йуххе хилира иза.
– Ваййй… ХIинца хIун хир ду-те?.. – аьлла, зударшлахь цхьаьнге-м йелхаран чIикъ белира.
– Сацийтал цигахь! – тIечевхира Тавсолта…
…Пхьоьха дIайуьйхира…
Массо а хIуманах ловзар даккха кийча долу йуьртан бераш, цу сохьтта шина декъе а дирзина, гIашйуккъе серий а доьхкина, вовшашна тIаьхьий, чуччий ида дуьйлира гIовгIане жIуганашца…
Сгиглахь гулйелира Iаьржа мархаш… Мархаш санна, сингаттаме тIехтилира и хьалхара тIеман де…
Вукху дийнахь школина хьалха боьдучу новкъахула, магIарш бинна, дIаоьхура тIаме кхайкхинчийн дуьххьарлера тобанаш:
– Са ма гатделахь, Ваня! Тхо ледара Iийр дац хьуна! – Анна Львовнас куьг ластийра, шайн Iодика а йина, сай санна, корта аркъал а теIош, ведда шечарна тIаьхьа воьдучу Иван Саввиче.
Увайсий, Даудий, кхечу дешархоша а куьйгаш лестадора цуьнга а, цуьнца цхьаьна могIарехь, кIеззиг техкачу боларехь воьдучу Кериме а, вукхаьрга а. Кесира тийна лаьттара.
– Варий, ледара ма хилалахь! – Кериме мохь туьйхира Тавсолтас… – ЦIа са а ма гатделахь цхьана а хIуманна… Тхо ледара хир дац хьуна! – кхоьссира цо Керимна тIаьхьа: хаьара кхин воккхаха цIахь витина и ца воьдийла.
Каташан куьг а лаьцна, Анна Львовнина йуххехь лаьттачу Кесирас а, тIехьашхула, Тавсолтина ца гойтуш, куьг ластийра майрачуьнга.
– Марша Iойла шу! – схьахезира Кериман аз.
Воьддушехь, охьатаьIна некъан йистера схьа а даьккхина, кIен хелиг Iаьвшира Иван Саввича: буьртиг, сегIаз санна, кIеда бара: «КIа хьокху хан хуьлуш йоллу», – дагатесира цунна. Можа бос бетталучу сийначу аренашка бIаьрг туьйхира: «Йуха гурий-те?.. Делахь а…», – гIулчаш ондда йаха вуьйлира иза, цхьаъ-м дагадеанчух. Некъо голатухучу кхаьчча, вуха а вирзина, куй ластийра Керима. ТIаьхьа хьуьйсучу зударийн аматаш ца къаьстира хIинца. Некъан кIуьралахь иза а тIаьххьара къайлавелира.
Каташца йухайогIучу Кесирас цIеххьана шен некхе куьг даьхьира. И ца гайта гIерташ, къийла а луш, школин кертахьа йахара. Ниночка а эцна, цунна тIаьххье сихйелира Анна Львовна а…
– Хала-м ду безачех къаста! – Селита шена тIаьхьа йогIучу Нурседе йухахьаьжира.
– Къаьста хан тIехIоьттича, къаста а-м деза, – соцунгIа а хилла, воккхачух тера, Селитин бIаьра хьаьжира Нурседа…
ТIемалой новкъа баха баьхкинарш дIасабекъабелира…
Буьрса лаьттара лаьмнаш. Царна тIехула нийсачу къепалшца малхбузехьа дIаоьхура, цхьаъ вукхунна тIаьхьа Iаьржа мархаш.
Кхузахь ганза дукха хан йолу кеманаш а дахара, гIовгIанца стигал этIош, лаьмнашна тIехула, марханел хьалха девлла.
Сарахь, йерриг стигал дIалоцуш, мархаш гулйелира Эскинойн тIехула, бода xIоттош. Цхьа а седа бацара гуш. ХIаваэхь садуькъне хилира, адамийн дог-ойла таIош.
Нурбика, татадайна, хьийзара чухула, цхьацца деш. Дауд радиорепродуктор нисйеш воллура. Нурседа, хьалххехь шен гIуллакхаш а дина, aгlop йаьллера. Селита, коре хиъна, арарчу бодане хьоьжуш Iapa. Халла къаьстира генарчу лаьмнийн кIайн кортош. Гонахарчу аьрцнийн гома даккъаш, боданехь дерриш а тамашена вовшаххоттаделла, доккха-деха цхьа дукъ хетара. ЦIеххьана кора бIаьргах, тата а доккхуш, геннахь гулделлачу догIана дуьххьарлера тIадам кхийтира. Башломан кIайн корта берриг гучу а боккхуш, цунна шозза го тосуш, лаьхьанах сеттина, лепа сийна ткъес. Геннахь иккхира стигал къекъар. Селита, корах а летта, йуха ца йолуш, хьоьжуш Iapa: стелахаьштигаш хIинца сих-сиха, торхийн момсарш серла йохуш, стигалах цастарш деш, буьрса а, тамашена хаза а детта дуьйлира.
ЦIеххьана аьрру aгlopa схьатоьхна ткъессийн дийнна цIов, цхьана секундана Селитин бIаьрса дIаоьцуш, сирла малх латийна, тIаккха ЧIап-ломан басах а кхетта, эзар кийсиг хилла, ломан хьун тIехула дIабахара, диттийн баххьаш къагош. Цунна йуххерчу мокхаза торха тIехула хьаьвзина дуткъа ткъес, кхин дерш санна, сиха дIа ца довш, дехха лаьттира хIаваэхь, нур санна, догуш, шен гIодах дIатесна кхин а дехий цIеран гаьннаш а лепаш.
Стигалан къекъар, тIеттIа совдуьйлуш, даьржира гонаха, Башломан кIайчу коьртах йуха а дера ткъес туьйхира: цкъа… шозза… кхузза… Стелахаьштигийн цхьамзанаш хIинца лаьмнийн некхех хьалхачул а сих-сиха деттара, шайн татанаш генна даржош. Стигалан къекъар кхин а алсам делира, стигал йоьхна, чуйогIу моттуьйтуш. «ХIун хила доллу-те кху дуьненах», – аьлла, хийтира Селитина: саьрмаках тера, стомма деха ткъес хьаьвзира хIинца, Башломан тIехула, цуьнан кIайчу коьртах цIеран чалба хьарчош. Масех секундехь иштта а лаьттина дIадайра иза.
ХIинццалц геннара схьахезаш хилла стигалан къекъар, хIинца стигалан тхов тIехула эзар трактор йолаелла моттуьйтуш, инзаречу гIовгIанца Эскинойхьа схьахуьлуш догIура. Эмкалш санна, йаккхий, йусаелла Iаьржа мархаш, цхьаъ вукхунна тIаьхьа, сихха схьашершара Эскинойгахьа, гуш воцчу Iуьно ткъессийн шодмашца шаьш лоьхкуш санна. Уьш танканаш санна, ЧIап-ломана уллохь вовшахйетталуш, эчиган татанаш дохуш, багара цIеран асанаш а туьйсуш, гlepгlapa. Селитина хIинца шен лерехь хезира, лаьмнаш ата санна, сихделлачу стелахаьштигийн тата: стигалийн тIом Эскиной чу кхечира.
