Кандрат прапаноўваў яму здацца. Абяцаў розныя даброты салодкiм, аж самому брыдка было — такi ўжо Цукар Мядовiч! — голасам. Малы толькi соп.

Кагут са злосці нарваў крапівы і туга запхнуў лаз, а сам, паціраючы далоні, пайшоў у гумно, думаючы, што б гэта ўсё азначала.

А калі прыйшоў — браты біліся.

— Братам… на дарозе… стаў? — выдыхаў Андрэй.

— Не чакаць жа… пакуль вы яе… удвох… сівую… у манастыр паведзяцё, — соп Паўлюк.

Кандрат кінуўся разбараняць і атрымаў ад Паўлюка ў вуха, а ад Андрэя ў сківіцу. Раззлаваўся, насунуў Андрэю, бо той даў першы. І яшчэ ад яго атрымаў. Натхнёны гэтым, Паўлюк нападдаў і пачаў націскаць на Андрэя, пакуль той, адступаючы, не ўпаў за бервяно і не накрыўся нагамі.

І толькі тады Кандрат зразумеў, што пакрыўдзілі і яго. І зусім не Андрэй. Схапіў брата загрудкі, кінуў цераз нагу на салому.

— Ты? З ёю?

Прыціснуў у кут.

— З ёю, — адважна адказаў Паўлюк.

— Будзеш?

— Буду.

— Вочы твае дзе былі? Два гады яна нам дарагая.

— Я спачатку і чакаў. Да не чакала яна. Неахвотна ёй дваццаць год чакаць.

— Не зыгуй. Не нясі. Адступіся.

— Не. — Паўлюк навесіў Кандрату.

І ў гэты час на малодшага наваліўся Андрэй.

Бiткi бiлiся моўчкi, сцяўшы зубы. Браты-блiзнюкi адчувалi: насмяялiся з самага дарогога, што ў iх было. Паўлюк быў у ярасцi: два на аднаго. Дык чорта iм дзеўка. Спыталi б, халеры, у яе.

Паўлюка прыцiснулi да сцяны. Разважлiвы i спакойны, ён мог часам выбухаць шалёнай ярасцю. I цяпер, ведаючы, што яго адольваюць i могуць так налупцаваць, што тыдзень да плота не пойдзеш, ён адчуў у вачах чырвоны туман.

Рвануўся між братоў і зняў са сцяны цэп: дубовы біч на адпаліраваным рукамі арэхавым цапільне.

— Гэн! — рыкнуў так, што браты адляцелі. — Сунецеся да яе — заб'ю… Саромеўся вас, а вы з кулакамі… Заб'ю!

I рынуўся на iх. Кандрат быў зарагатаў, але адразу адскочыў. Цэп урэзаўся ў ток ля самых ягоных ног.

— Дур-рыла! Ты што?!

Але Андрэй з белымi вачыма схапiў ужо другi цэп i бег на Паўлюка.

— Гэх-х! — цапы стрэліся ў паветры, закруціліся адзін за адзін.

Паўлюк вырваў свой. Кандрат непаразумела глядзеў, як браты лезлi адзiн на аднаго. Гэта быў ужо не жарт. I тады ён таксама схапiў цэп.

Паўлюк ляцеў на Андрэя, i Кандрат падставiў цапiльна, iрвануў цэп з рук у брата i адкiнуў у кут… Андрэй, нiбы не разумеючы, наляцеў на iх, падняў цапiльна: бiч звыкла круцiўся ў паветры.

Кандрат ведаў: адзiн удар — i смерць. Скокнуў, схапiў Андрэя за рукi. Тым часам Паўлюк зноў схапiў свой, а заадно i Кандратаў цэп. Кандрат пацягнуў Андрэя за сабою, разам з цэпам, i спiною прыцiснуў Паўлюка ў кут. Не маючы змогi размахнуцца, яны гупалi аднымi бiчамi то па сваiх руках, то па чужых спiнах. Бiчы боўталiся, як язык у звоне, i ляскалi мякка, але адчувальна.

Кандрат атрымаў ад кагосьці па галаве, вышэй падковы. Захістаўся. І ў гэты момант уварваўся ў гумно азярышчанскі пастух Данька. Гнаў каровы, хацеў папрасіць крэсіва і ўбачыў.

— Скачаце? — з лютым гумарком спытаў Данька. — Танцы?

— Аг-га, — нічога не разумеючы, — сказаў Кандрат.

— Ну, то я вам апошні зараз сыграю, — усміхнуўся Данька.

I шлiхтануў, са стрэлам, цыганскай пугаю. Ды па ўсiх трох. Ды яшчэ. Яшчэ.

— Аюц, кноразы! Ашкір вам, бараны!

Урэшце да ўсiх трох дайшло, дый жыгала пуга, як гарачым жалезам.

Браты адпусцiлi адзiн аднаго. Кiнулi цапы.

Няладна было ў гумне.

Не глядзелі адзін аднаму ў вочы.

— Вы што ж гэта? — спытаў белы як смерць Данька. — Ах, ёлупы, ах вы, дрэнь навалачная.

Кагуты маўчалі.

— I, пэўна, праз бабу. Я i то бачу: на вёсцы адзiн смаляны плот ды тры балваны ля яго…Ды ёсць такая

баба, каб вартая была?!

Кандрат урэшце апамятаўся.

— До ўжо. Не чапай бабы.

— Я яе зачаплю, — пагрозліва сказаў Данька. — Не ўсё мне па жаўнерках ды ўдовах. Падумаю вось, падумаю, ды ў вас, казлы, і ў цябе, пісклюк, так яе смыкну з-пад носа…

Гожы Данькаў твар быў рэзкі. Нешта ястрабінае было ў вачах. Задрыжалі бровы:

— Браты. Ды вы, як пырнік, з адной сувалкі ўсе… Ану мірыцеся!

Маўчанне было доўгае. Потым Паўлюк цяжка ўздыхнуў.

— Я вінаваты, Кандрат… Вінаваты, Андрэйка.

— Чорта нам з таго! — сказаў Андрэй.

— Я сказаць хацеў — духу не хапіла.

— З табою яна хоча? — глуха спытаў Андрэй.

— Але… Не хацеў, браце.

Андрэй махнуў рукою:

— А, ды што там… Спаў ты, як сумленне раздавалі… Хадзем, Кандрат!

…Гадзінай пазней, седзячы на беразе, браты, усё яшчэ моўчкі, мачалі рукі ў ваду і прыкладалі да сінякоў і гузоў. Парушыў маўчанне Андрэй:

— Ну?

— Вось табе і ну. Праспалі.

— Ды што ж зробіш? Другому б бакі намялі. А тут… Брат усё ж…

І Андрэй разгублена ўсміхнуўся:

— Дурні мы с табою, дурні. Адразу б спыталі. Вось і дачакаліся.

— Свіння брат, — сказаў "на пяць хвілін малодшы". — Пад'ехаў-такі.

Кінь, — сказаў Андрэй, — ён добры хлопец.

— Добры хлопец. — Кандрат паліваў вадою гуз. — Як даў, то я аж сем касцёлаў убачыў… Ганьба цяпер! Бож-жа ж мой!

— Праляпалі мы с табой, браце, — сумна ўсміхнуўся Андрэй. — Адно нам з табою суцяшэнне. Быць нам старымі кавалерамі ды чужых дзяцей глядзець… Добра, што хоць не міне нашай хаты тая нявестка. І дзеці будуць — Кагуты.

Ён усмiхнуўся, але Кандрат разумеў, як брату дрэнна. I хоць Кандрату таксама было так, што аж сэрца

сціскала, ён пажартаваў:

— Ну не. У адной хаце я з ёй не змагу. Тут, братка, нам з табою або дзяліцца з бацькам, або па бязмену

ў рукі ды да Корчака.

Твар у Андрэя быў спакойны. Толькі хадзіў пад скурай адамаў яблык.

— Нездарма, брат, Адам яблыкам падавiўся, — казаў Кандрат, з усёй сiлы хочучы развесялiць брата. —

Урэште, чорт яго ведае. Можа, мы яшчэ з табою радавацца будзем, скакаць кожны вечар, што яе не ўзялі. Вось пачакай, трапіць ён у гэтыя жорны ды да нас і скардзіцца прыйдзе. А мы яму, вольныя казакі, чарку, ды другую, ды ў вуха.

— Што ж, — сказаў Андрэй. — Да Корчака дык да Корчака.

Сабіна Марыч шукала сустрэчы з Алесем. Пецярбург, а потым Вільня не памаглі ёй. У Вільні яна кідалася-кідалася, а потым адшкукала Вацлава Загорскага і наведвала яго ледзь не кожны тыдзень. Прыносіла яму цукеркі і садавіну, пытала, як жыве, як вучыцца, што піша брат.

Адзінаццацігадовы Вацлаў успрымаў усё як належны знак павагі і любові асабіста да яго. Яго, шчасліўца, сапраўды любілі ўсе. Так было ў Загоршчыне, так было і ў Вільні. І таму ён і яго кампанія сустракалі маладую вясёлую цётку радасна, загадвалі дзядзьку ставіць самавар, даставаць прыпасы. А потым ішлі разам з ёю гуляць на гару ці ў парк.

І Сабіна дадала сваёй дабрыні ў чалавечаю пяшчоту, якая ледзь не з нараджэння абмывала маладога Загорскага.

І Вацлаў пакрысе прымірыўся з смерцю маці. Яго, як і Алеся, заўсёды абкружалі сябры, якія рыхтавалі ў яго ўрокі, разам з ім сваволілі і падхарчоўваліся.

Сабіна разумела: гэтыя хлопцы — частка Вацлава. Вацлаў — частка Алеся. І таму яна пастаралася пасябраваць з імі і дабіцца іхняй прыхільнасці.

Малодшы Загорскі паехаў у Вільню па пратэкцыі, у шэсць год. Паколькі яму належала толькі палова капіталу — Вежа вырашыў хутчэй вывучыць яго, а потым паслаць вучыцца ў Германію на інжынера-дарожніка. Там чалавек канчаў вучобу не са ступенню магістра або бакалаўра, а са ступенню доктара. З гэтай ступенню ахвотна прымала для падрыхоўкі Англія. Вацлаў павінен быў скончыць падрыхтоўчы курс у кагосьці з кембрыджскіх прафесароў, прайсці практыку на англійскіх чыгунках і вярнуцца ў імперыю адным з майстроў сваёй справы, пасля чаго ўсё жыццё ён будзе чалавекам. Дзед спяшаўся. Яму трэба было ўзняць і гэтага.

Цяпер Вацлаў быў у шостым класе, але здаваўся замаладым для яго. Быў, праўда, танейшы за равеснікаў, але такі спрытны і моцны, што ў крыўду не даваўся. А чытаў так шмат і меў, галоўнае, столькі кніг, што ў ім сябравалі і сямікласнікі.