Кандрат усміхнуўся аднымі зубамі:

— Ты яшчэ не пануй. Ты мужыкоў не ведаеш. Калі нехта і пойдзе да цябе — ты не задавайся, атаман. Ты з імі — як з братамі. Яны нацярпеліся. Ім новага пана, ды яшчэ з хамаў — не трэба.

— Што вярзеш? — спытаў ваўкаваты Юллян.

— А тое, што твая спіна, відаць, па новым сядле плача, Юллян. Не дай бог з хама — пан, а дзярма — пірог.

Паківач нечакана згадзіўся:

— Я табе гэта, Корчак, сем год назад казаў.

Корчак стрымаўся.

— Добра. Пагарачыўся я.

— I я кажу, — сказаў Кандрат. — А станеш гарачыцца — справы не будзе. Непамысна табе — нiхто не трымае. Адварочвай ды вяслуй ваду. А хочаш застацца — нас паважай. Мы табе сябры, а не парабкi. Прыгон — ён на ўсiх ляжыць. Таму i наважылiся бунтаваць.

Корчак засмяяўся.

— Ну, до, до. Сам разумею. Мужыкі-і. Адна мы кроў. На адной вадзе замешаныя. — І ён паказаў на бязмежную палавень: — На ягонай вось.

— Расказвай, — кінуў Кандрат.

— Я некаторым панкам пад Дошчыцай учыніў-такі, — сказаў Корчак. — Ноч на чыстую пятніцу. Два маёнткі спалілі хлопцы…

— Замест божых свечак ды паходняў, — са змрочнай весялосцю сказаў Цыпрук Лапата. — Ды што з таго? Гэта сто вёрст Дняпром. Да нас і дымком не патыхнула.

— Цяпер вас тут чакаюць, — буркнуў ваўкаваты Юллян Лапата. — Чаго вас туды панесла, калi ворагi — тут. Кроер — тут. Мусатаў — тут. Патаўпешкi гэтыя, Таркайлы — тут.

Бацька іранічна глядзеў на сына:

— Не думаў я, што ты такі. Ведаў, што дурань, але што такі-і…

— Бацька кажа праўду, Юллян, — сказаў Корчак. — Адсюль пачынаць — канцы былi б. Кроер дачуўся. Ён з восенi сотню чаркесаў у маёнтку трымае. Без крывi не абышлося б… Ды яшчэ ў наваколле блакiтных нагналi, салдат, жандармаў. Атрымлiваецца, ты мяне на смерць запрашаеш, а морда такая — нiбы на чарку.

— Асёл, — сказаў Янук.

І асекся. Аўтух паклаў яму на плячо далонь, сціснуў.

— Не вякай… наша справа… малая. Слухай… вось.

Непрыемныя людзі былі Лапаты. Андрэй і Кандрат, пераглянуўшыся, зразумелі, што падумалі адно і тое ж.

— Яны нас тут чакаюць, — сказаў Корчак. — А я іду ў другое месца. Куды — пачуеце. Вы астаяцеся. Перадавайце мне весткі. Людзей рыхтуйце, хто захоча. Ты, Аўтух, адразу, як толькі даведаешся, што салдатні паменела, — да мяне. Я тады скора прыйду! Ну, хто з вас тады са мной пойдзе?.. Лапаты — гэта ясна. А хто з Кахноў?

— Я, — нечакана адказаў з верхавіны дуба галавасты Лявон. — Вы там цішэй. Па вадзе далёка чуваць.

— Добра, — сцішыўся Корчак. — Яшчэ. Смялей, хлопцы. Памагаць-то вы тут усе памагалі. І жэрці збіралі… і порах… і хавалі, калі трэба. А вось пайсці разам, калі прыйду? Калі сыраядцаў гэтых трэсці будзем?

— Бадай, я, — сказаў Іван.

Кандрат і Андрэй пераглянуліся. Іван быў любімы Галінчын брат.

— І я, — сказаў Пятрок Кахно. — Я — з Лявонам.

— А вы?

— Мы — не, — адказаў за сябе і Цыпрука Макар. — Не выпадае. Зямлю тады каму араць?

— Як хочаце, — сказаў Корчак. — Праспіцё толькі царства нябеснае.

Чорныя пранізлівыя вочы сустрэліся з вачыма Кагутоў:

— А вы?

Кандрат зірнуў на Івана, і той зухавата падміргнуў яму.

— Што ж, — уздыхнуў Кандрат, — бадай што, і мы. Чаго тут. Бунт дык бунт. Кожны год бунты.

Прыдняпроўе сапраўды бунтавала часта.

— Добра, — сказаў Корчак.

— Ты не злуй, — сказаў Цыпрук Кахно. — Мы не даносчыкі. Дапамагацьмем.

— І на тым дзякуй, — схіліўся Паківач. — Вольнаму воля.

— Ты абяцаў Даньку-пастуха прывесці, — сказаў Кандрату Корчак. — Што там?

— Не спакушаецца, кажа: лухта ўсё. Што мне, кажа, дзевак мала ці ежы? Кормяць, кажа, людзі і ў торбу кладуць, і на зіму даюць.

Кандрат так перадражніў Данькаву інтанацыю і міну, што ўсе зарагаталі.

— До, — раптам сказаў Корчак. — Цяпер, хлопцы-казакi, кажыце, каго тут перш за ўсё палiць будзем, калi прыйду.

Усе трохі прымоўклі. Адно — бунтаваць "недзе там", а зусім іншае — у наваколлі, дзе ўсе адзін аднаго ведаюць. Адна справа — пускаць чырвонага будзіміра недзе пад Дошчыцай, а другая — выракаць на "агонь і паток" людзей, якіх ведалі.

— Землi Загорскiх нам не па зубах, — падштурхнуў людзей Корчак. — Гэтыя хоць i цiхмяныя, але адчайныя. Так будуць баранiцца — пыл ад нас паляцiць.

Дабрадушны Пятрок Кахно раптам узлаваўся:

— На такіх нападаць — мы табе, Корчак, не сябры, вось што.

— Што, цяляты?

— Цяляты не цяляты, а супроць такіх ісці — душу загубіць. На злых так пойдзем, што нас яшчэ на шворцы трымаць будзе трэба. А добрых — не руш.

— А прыгон?

— Не яны яго завялі

— Прыгон…

— Тфу! Ты ідзі глянь, як у Магілёве лупалаўскія кажамякі жывуць?! Як грабянечнікі ў Падуспенні?! Крывёй харкаюць, а вольныя людзі.

Лагодны Андрэй змяніўся з твару. Пяшчотны глыбінны румянец заліў твар.

— І тое праўда, — сказаў раптам Аўтух. — З добрых пачнем, а як за злых возьмемся — то бараніць іх салдат нагоняць.

Бацька здзівіўся. Глянуў на сына нават з нейкай павагаю. І словы Аўтуха прымусілі задумацца нават Корчака.

— Чаго спрачаемся? — упарта сказаў Корчак. — Я не згодзен. Але я і кажу: не па зубах. То з каго?

— З Кроера, — сказаў з дуба Лявон Кахно.

— З яго, — сказаў Пятрок. — з яго, сабакі.

— I тое, — сказаў Корчак. — Я сам казаць не хацеў. Падумалi б: з-за сябе. Згода, Кроер. Яшчэ хто?

— Браніборскі, — сказаў Юллян Лапата.

Аўтух запыхкаў, як вожык.

— Нашто? Ён, кажуць, волю даць хацеў.

— А ты спытаў мужыкоў? — вочы Паківача бліснулі. — Не хочуць яны такой паганай волі, без зямлі.

— Нам, хлопцы, наогул цяжка будзе, — раптам сказаў Іван. — Час трохі не той, — ён сарамяжліва ўсміхнуўся. — Я не баюся, але проста… чуткі гэтыя, што вось-вось волю дадуць. З зямлёю. Каму ахвота, чакаючы на такое, галаву скручваць? Кожная грамада — як крушня каменная. Не зрушыш. Ляжыць на сваім лапіку поля і маўчыць.

Iван нiбы выказаў думку кожнага. Бо ўсе тут баялiся i падсвядома ведалi: вялiкай грамады цяпер не ўзняць. Але i чакаць было горш за смерць.

А Корчак ведаў усё лепш за iншых. Не ўзняць грамаду. Усе чакаюць. Не ўзняць. Хiба што потым, калi воля выйдзе нейкая не такая, якую чакалi.

Але яму было няўсцерп чакаць. Яшчэ i яшчэ чакаць. Як сем год ужо чакаў. Маўчаць. Хавацца i перахоўвацца. Мгчыма, зноў тры-чатыры-сем год.

Не трэба было выказваць ім сваіх думак. І ён з трохі ненатуральнай рашучасцю сказаў:

— Уздымем, не ўздымем. Гэта тады ясна будзе. Не ўздымем, то пачакаем. Пад намі не гарыць. А паспрабаваць трэба. Быдла ўжо мы, а не людзі — вось да чаго давялі. Кроер рабуе. Мусатаў страляе ў людзей… Абароны цёмнаму чалавеку няма. Прыйдзеш у суд — што давядзеш, калі гаворкі іхняй не разумееш?.. Ваўкі. А з ваўкамі — па-воўчы. — І перапыніў самога сябе: — Значыць, вырашылі: Браніборскага… Яшчэ каго?

Запанавала маўчанне.

— Раўбіча, — сказаў раптам Кандрат.

— Ты што? — паспрабаваў быў спыніць брата Андрэй. Але Кандрат павярнуўся да яго і аднымі вуснамі кінуў:

— Маўчы!

Аблічча было такое рэзкае і гнеўнае, што Андрэй змоўк.

— Раўбіча, — паўтарыў Кандрат.

— Нашто? — спытаў нехта.

Над чаўнамі павісла няёмкая маўчанка. Ніхто, акрамя Андрэя, не разумеў, чаму Кандрат Кагут аддае грамадзе, будучаму разгрому і агню, суровага звонку, але памяркоўнага пана Яраша.

Андрэй сядзеў і толькі маліўся сам сабе, каб ніхто не здагадаўся аб прычыне, аб ганьбе Загорскіх. Але ніхто, відаць, нічога не ведаў.

— У Раўбіча можна разжыцца на зброю, — сказаў Кандрат. — Можна і ў іншых багатых радоў, але тыя сцерагуцца.

— Несумленна, — сказаў Пятрок.

— То і памры на сваім сумленні, як страляць пачнуць, — сказаў Кандрат.

— А праўда, — сказаў Аўтух Лапата. — Я не чуў, каб Раўбiч… нешта такое… Але, пэўна, пад добрай скурай — дрэнь.

— Гэта чаму? — спытаў Пятрок.

— Куды дачку… аддае? — сказаў сонны Аўтух. — З кім… парадніцца хоча?

Андрэй пакутліва пачырванеў. Размова ўвесь час скакала вакол небяспечнага: Хаданскі — Раўбічы — прапановы дзядзькаванага брата… Вось-вось…