— Вось цяпер можаш яе памацаць на выбар, - сказаў незнаёмы. - Гэта як дзеці галодныя.

І выняў два камяні з-пад куста.

Пасля засумавалі кусты, паблякла іх лакіравана-шурпатая, зялёная зверху і матавая спадыспаду паверхня, пасохла гікаўё.

- Ну вось, заўтра будзеш капаць. На ўсю зіму хопіць, - сказаў незнаёмы. - І з суседзямі падзяліся.

- Ясна, - сказала Мар’я, бо ўжо далятаў з хаты сыты, некаменны дух. - З суседзямі найперш.

- Мне! Мне! - кінуўся Ігнат. - Мне перш за ўсё! Мне! Я іх кармлю-паю!

- І на работу наймаеш? - спытаў незнаёмы. Выняў адзін камень, і той закурэў у ягоных руках, а чалавек разламаў яго, пасаліў і стаў есці. - І не адмовіў ім у ежы, калі галадалі?

- Мне! Мне! Наймаю, кармлю.

- Добра, - сказаў незнаёмы. - Набяры мне кацёл каменьчыкаў са свайго поля. Ды хутчэй.

Ігнат чуйдух прыляцеў з катлом. Самых буйных, з кулак, камянёў нацягаў.

- Во! Во! У мяне ж і каменьчыкі. Во ў мяне, дык камні з кулак. А гэтыя ж лайдакі, хіба ў іх камні. Слёзы, а не камні.

- Слёзы, - сказаў незнаёмы. - Дык хочаш, каб у цябе яшчэ больш стала? Усё ж ёсць. Што даў - такі і плод.

- Мне! Мне! У мяне і камні.

- Глядзі-і, - сказаў незнаёмы і сыпануў камяні па Ігнатавым полі. І яшчэ. І яшчэ. Засеяў усё поле.

- Ну вось. Даў сёння хлеба яе дзецям?

- А што? Галадранцы. Самога з’ядуць, як мяккі будзеш.

Незнаёмы махнуў рукой.

Камні пачалі расці. Усе трох стаялі і глядзелі, як яны растуць: каменьчыкі -камні - камяні - камяніскі. Усё поле закрылі - Ігнат аж падскокваў.

— Ну чакайце, за такімі вы яшчэ й да мяне ўсе прыбяжыце.

Прыйдзеце, любенькія, як прыпрэ.

Паглядзеў на яго незнаёмы, плюнуў.

- Ну вось, маеш, - сказаў.

- А чаму яны не зарываюцца?

- А таму, што вечна ім заставацца на вачах у людзей, як кожнаму скнарству, як кожнай жорсткасці, як кожнай нелюбові да людзей, як кожнай Несправядлівасці.

І пайшоў з жанчынай да яе хаты.

Кінуўся шчаслівы гаспадар да поля - не поле, а суцэльная каменная крушня. Валуны велічынёю з хату. На тысячу год наперад з зямлі вылезлі.

Пакуль дзеці, незнаёмы і жанчына елі ў хаце “камяні” - усё наваколле чула з-за каменнага мура дзікі віск і выццё. Выў і рыкаў Ігнат.

А пасля незнаёмы ўстаў.

- Пайду, - сказаў ён, закінуўшы за плечы торбу.

- Чым мне табе аддзячыць?

- Нічым. Дабрынёю да людзей. Ды гэтага дабра ў цябе заўжды хапала.

- Пайду пагляджу, як сусед. Звар’яцеў, пэўна.

- Нічога. Я ж кажу... дабра ў нас хапала. Залішне.

І пайшоў у свет, абапіраючыся на кій. Пад касыя асеннія хмары. Насустрач пералётам, што, калючыя, каціліся яму пад ногі. Ужо зводдаль азірнуўся -Мар’я і дзеці глядзелі яму ўслед, маленькія на чорнай раллі.

- Гэй! А імя ёй будзе - Бульба! - крыкнуў ім незнаёмы.

І так з’явілася на Беларусі Бульба.

Ну вось, давай мы з табой сядзем ды паслухаем, што было калісь. Гэта расказаў мне дзед. А майму дзеду - ягоны дзед. А таму дзеду - яшчэ ягоны дзед. А дзеду нашага дзеда расказалі іншыя разумныя людзі. Так што ўсё гэта праўда.

У тыя даўнія часы птушкі жылі такой самай дзяржавай, як і людзі. Ад дзяржавы той засталася толькі памяць, бо нішто не вечнае на свеце. Але некалі яна была. Былі там свае птушыныя аркестры, свае школы, свае птушыныя суды. А цяпер, сёння, усё птаства толькі слаба-слаба помніць пра тыя часы.

І жыў у той дзяржаве такі сабе шэры верабей. Як і цяпер, шукаў зернейкі, цвыркаў летам і мерзнуў зімою. І быў такі самы нахабны, як зараз. Толькі што ў тыя часы ён не скакаў адразу абедзвюма ножкамі, а хадзіў, як людзі. Адной лапкай -другой лапкай. Левай - правай. Левай - правай. Раз - два. Раз - два.

Хадзіў сабе і спяваў:

Вельмі добры верабей!

І трэба ж было так здарыцца, што гэты верабей правініўся. І правіна тая была - глупства Але і зараз некаторыя птушкі за яе плоцяцца

Проста была вясна. Цёпла. Зелена. Паветра салодкае. І вырашыў верабей не ляцець дадому на крылах, як ашалелы, а прайсціся, пагуляць. І нанесла тут на яго слаўную сямейку. Сітавак. Тых, што хвастамі трасуць. Ідуць перад ім па алеі і хвастамі махаюць. Ну, тата і мама-сітаўкі не так махалі. Затое маладая сітаўка трэсла хвастом за траіх. А які прыстойны верабей гэта вытрымае?! Спытайце ў кожнага вераб’я. Ніякі.

Вось і наш верабей не вытрымаў. Размахнуўся крыльцам і ляпнуў сітаўку па хвасце. Пагарачыўся.

Сітаўкі шкодныя былі. Ім падставіць другому ножку было, як табе яблык з’есці. Пайшла скарга арлу. Слова за слова - сабраўся птушыны суд. Вадзяны бугай -суддзя, удод - пракурор, шчыгол - адвакат, чыжык і чачотка - прысяжныя. Кепскі быў выбар, бо чыжык хацеў з чачоткаю ажаніцца і думаў таму пра ўсё, як яна.

А чачотка была ўсёй душой за сітаўку, бо і тая і другая былі аднаго поля ягады.

І вырашыў птушыны суд, што трэба злавіць вераб’я і за гэткае ягонае свавольства прыкладна пакараць.

Спалохаўся верабей і ўцёк. А ўсё птаства - за ім. Як хмараю, неба закрылі.

Бачыць верабей, што не ўцячэш. Угледзеў дупло і шмыгнуў у яго. Сядзіць, нібы ў крэпасці.

Пачалі птушкі ў дупло лезці.

Але верабей быў хітры. Выбраў такое дупло, што дзверы былі якраз на яго зроблены. Ні большыя, ні меншыя. Малая птушка палезе, то ён з ёю лёгка справіцца і выкіне. А большая аніяк не пралезе. Хіба што адну дзюбу прасуне.

Валтузіліся-валтузіліся птушкі. Бачаць, сілаю вераб’я ў ягоным замку не возьмеш. Значыць, трэба браць крэпасць зморам.

Паселі вакол і чакаюць. Захоча верабей есці і піць - сам вылезе.

Чакалі-чакалі. Аж тут пачала падаць на зямлю ноч. Захад гасне. У лесе ўсё шэрае робіцца. Пасля цямнее. А пгушкам уначы належыць спаць. У цёплым гняздзе, як табе ў цёплым ложку. Галаву пад крыло, як ты ў падушку. Ды і свішчы сабе дзюбай, як ты носам.

Вочы ў птушак зліпаюцца. Пазяхаюць птушкі. Але як пойдзеш спаць, то верабей уцячэ.

- Трэба вартавога паставіць, - дадумаўся ўрэшце коршак.

- Каго? - працывікала сінічка.

- Хто ўначы не спіць. Хто ўначы не спіць, - заліўся шчыгол.

- Ляляка. Ляляка. Казадоя. Казадоя, - зашчабяталі ўсе.

- Н-ну-у, н-ну-у, - прагудзеў вадзяны бугай. - Ма-лы, малы! Са-ву! Са-ву!

І тут усе вырашылі, што лепей за саву нікога не знойдзеш. Уначы не спіць - раз. Ноччу лепей, чым днём, бачыць - два.

А сава ў той час была зусім без пер’яў. Голая, як абскубеная курка. Жоўтая. Худая. Выгляд сараматны і гнюсны. Кепска ёй было жыць. Удзень горача, а ўначы холадна.

І таму сава абурылася.

- Не буду я вартаваць, - сказала сава. - Мала што я ўначы не сплю і добра бачу. Усе птушкі ў пер’ях, ды яшчэ ў цёплым спаць будуць. А я, арата, адна сярод усіх, голая, як палец, ды яшчэ і вартуй. Холадна. Не буду.

- Ну паслужы адзін раз грамадзе, - сказаў удод.

- Не буду я дбаць пра грамаду, - забубніла сава. - Яна пра мяне не дбае.

- Дык што ж рабіць? - спытаў коршак.

- А вось што, - сказала сава. - Калі хочаце, каб я ў вартаўніках хадзіла, то пашыйце мне кажух.

- Як? - спытаў шчыгол. - Што ж нам, авечак ісці лупіць?

- Птушыны кажух. Скіньцеся кожны па перку і аддайце мне.

Узрадаваліся птушкі. Адно перка - глупства. З аднаго перка не

абяднееш і не ўзбагацееш. Аддай яго ды ідзі спаць.