- А мне здаецца, тто я ведаю, хто гэта. Гэта Кульшаў вартаўнік Рыгор. Гэткая нахабняя мыса, як у ваўка. I павагі да цябе ніякай.

- Нічога, рыгнецца і яму.

Зноў пямаўчалі. Пасля адзін сказаў:

- А ведает, Яноўскую шкада. Такую жанчыну давесці да вар'яцтва або забіць - глупства. Такім калісь ногі цалавалі. Памятаеш, як яна на бале ў даўняй сукні лебедзем плыла. Ух-х!

- Ды і пан шкадуе, - дабавіў другі. - Але што зробіш.

I раптам зарагатаў.

- Чаго ты?

- Не таго мы мякнулі. Не шанцуе ням, а яму ятчэ горш. Ты памятаеш, як Раман крычаў, калі яго ў дрыгву загналі, казаў, тто з-за труны нас выдасць. Аж, бачыш, маўчыць.

I яны пайшлі ад дрэва. Я чуў ятчэ толькі, як Пацук сказаў басам:

- Нічога, хутка і да гэтага наведаемся.

Я саслізнуў з дрэва зусім нячутна і рутыў за імі. Бязгучна ступалі мае ногі па траве, там-сям я нават плазаваў. I, вядома, я зноў выявіўся дурнем, бо забыўся на тое, тто ў іх маглі быць коні. Яны зайшлі за грыўку хмызнякоў, прыцішыў крокі, баючыся нарвацца на іх, а праз хвіліну пачуў пошчак падкоў.

Калі я выдраўся на дарогу, я пабачыў даволі далёка два цені, якія шалёна гналі коней ад крыжа Рямана на паўдзённы ўсход.

Думкі мае былі невясёлыя: даведаўся, што яны палююць за Яноўскай і за мною, што літасці чакаць нельга, выпусціў двух бандзюкоў ды яшчэ так жорстка памыліўся ў Бермане. І сапраўды, я пераканаўся ў тым, што ён цёмны чалавек, што ён ускрыў мой ліст і чагосьці пайшоў да месца, дзе і дастаў смерць. І самы факт гэтай смерці закрыў ад мяне ўсе астатнія яго правіны. Але размова дала многа цікавага, і, перш за ўсё, я ведаў зараз аднаго з дзікіх паляўнічых. Гісторыя са спаленымі стагамі выдала яго. Стагі спалілі за апошнія дні ў шляхцюка Маркі Стахевіча, якога я бачыў на гулянцы ў Дубатоўка. І гэты чалавек быў тады секундантам Вароны. Няхай я памыліўся ў Бермане, але ў Вароне я не памыляюся, здаецца. І ён будзе мой. Зараз трэба толькі больш рашучасці...

А позна ўначы дзікае паляванне караля Стаха з'явілася зноў. Зноў выў, галасіў, плакаў нечалавечы голас:

- Раман у двадцатым калене, выходзь! Мы прыйдзем! Мы скончым! Мы адпачнём пасля! Раман! Раман!

І зноў я, схаваўшыся за ганкам, страляў у лятучыя цені коннікаў, якія мільгалі ў самым канцы залітай месячным дымам алеі. Калі я стрэльнуў першы раз - коні кінуліся ў гушчар і зніклі, як быццам іх ніколі не было. Гэта было падобна на жахлівы сон.

Трэба было канчаць. Я прыпомніў словы Маркі Стахевіча, якія той сказаў пад дрэвам, наконт абяцання Рамана выдаць забойцаў пасля смерці і падумаў, што, можа, Раман пакінуў у хаце ці на месцы сваёй смерці нейкі доказ, які прагледзелі тады нават арліныя вочы Рыгора.

І калі Рыгор прыйшоў, мы рушылі з ім да месца забойства Рамана. Я добры хадок, але ледзь паспяваў за гэтай доўгай фігурай. Рыгор ішоў, як здавалася, павольна, але гэта была не павольнасць, а размеранасць рухаў. І ногі ён ставіў не так, як звычайныя людзі, а наскамі ўнутр: так ходзяць усе прыроджаныя паляўнічыя, і заўважана, што гэта робіць кожны іхні крок даўжэй прыблізна на дзюйм.

Па дарозе я сказаў яму, што чуў размову Маркі Стахевіча з нейкім Пацуком, і Рыгор злосна буркнуў:

- Людзі Вароны, - а пасля дадаў: - А мы думалі, што "Лікол..." гэта пачатак прозвішча. Пан не так распытваў. "Лікол"

- гэта, відаць, мянушка. Трэба спытадь, каго клікалі так, у пані Яноўскай. Калі ведалі гэтую мянушку Свеціловіч і нават Берман, значыцца, яна таксама павінна ведадь.

- Я пытаў у яе.

- Ты пытаў у яе прозвішча, ды і яшчэ пачатак яго, а не мянушку.

Так мы дайшлі да славутага і двойчы апісанага мною месца, дзе застыў у багне бадька Надзеі Раманаўны. Мы пераварушылі ўсю сухую траву, хоць глупствам было б шукаць тут нешта пасля двух год.

І нарэшце падышлі да таго месца, дзе невялікі абрыўчык раптам узносіў лугавіну над дрыгвой.

- Тут, - сказаў Рыгор.

Над самым абрывам тырчаў з зямлі невялікі стаўбур, уломак ад дрэва, якое калісьці расло тут. Карані яго, як магутныя змеі, апляталі абрыўчык, спускаліся ў дрыгву, быццам жадаючы напіцца, або проста віселі ў паветры.

- Ці рукі Рамана былі над паверхняй дрыгвы? - спытаў я.

Цяжкія павекі Рыгора апусціліся, ён прыпамінаў:

- Так, былі. Правая была нават выцягнутая, ён, відадь, хадеў ухапідца за корань, але не дадягнуўся.

- А можа, проста кінуў нешта туды, пад карэнні, дзе, бачыш, яміна?

- Давай паглядзім.

І мы, трымаючыся за карэнне і збіваючы пазногці зямлёй, злезлі амаль да самай дрыгвы, ледзь трымаючыся на маленькіх слізкіх прыступках, што былі на стромым адхоне. Пад карэннямі сапраўды была яміна, але там нічога не было. Расчараваны, я збіраўся быў лезці наверх, але Рыгор спыніў мяне:

- Ёлупы мы. Калі там сапраўды штосьці ёсць, дык гэта пад глейкай. Ён мог кінудь, але ж два гады мінула, скляпенне гэтай пячоркі асыпалася і пахавала тое... тую рэч.

Мы пачалі дрападь пальцамі ўбіты глей, высыпаць яго з пячоркі, і - хочаде верце, хочаде не - хутка пальцы мае натрапілі на штосьці цвёрдае. На далоні маёй ляжаў партабак з "птушынага вока". Больш у пячорцы нічога не было.

Мы выдрапаліся на лугавіну і асцярожна абчысцілі з партабака руды глей, перамешаны з глінай. У партабаку

ляжаў шматок белай матэрыі, выдраны, відаць, зубамі. І на гэтай анучцы былі невыразныя рудыя літары: "Варона забі..."

Я знізаў плячыма. Чорт ведае, што гэта было! Ці сведчанне, што Рамана забіў Варона, ці просьба да Вароны забідь кагосьці. Рыгор паглядзеў на мяне халоднымі вачыма.

- З'ясавалі, пан Андрэй. Загнаў яго сюды Варона. Заўтра будзем яго браць.

- Чаму заўтра? Можа, ён з'явіцца якраз сёння.

- Сёння пятніца. Пан забыў пра гэта. Бандзюка, як кажуць, тукай у царкве. Святыя надта ды божыя. Рэжуць з імем святой тройцы на вуснах. Яны прыйдуць заўтра, бо страцілі цярпенне. Iм патрэбна пазбавіцца ад цябе. - Памаўчаў, вочы спалахнулі нядобрым полымем: - Заўтра нарэтце прывяду мужыкоў. З віламі. I табе дамо. Калі з намі, дык да канца. Будзем вартаваць ля паваленяй агароджы. I ўсіх пакладзём, усіх. Пад самы корань чортава семя...

Мы пайшлі разам да Балотных Ялін і там даведаліся, тто Надзея Раманаўна не адна. У яе сядзеў пан Гарябурда. Яноўская за апошнія дні ўнікала мяне, а калі мы сустракаліся - адвяртала пацямнелыя, сумныя, як асенняя вада, вочы.

Таму я праз ахмістрыню выклікаў яе ў ніжнюю залу, дзе Рыгор змрочна глядзеў на святога Юрыя, такі самы магутны і высокі, як статуя. Яноўская выйтла, і Рыгор сарамліва падцягнуў пад крэсла ногі, бо натаптаў на падлозе. Але голас яго па-ранейшаму быў грубы, калі ён звяртаўся да яе, толькі ў глыбіні нешта непрыкметна дрыжала.

- Слухайце, ясная пяні. Мы знайшлі караля Стаха. Гэта Варона. Дайце мне пару стрэльбаў. Заўтра мы скончым з імі.

- Дарэчы, - перабіў я, - я памыліўся тады. Я пытаўся ў вас, ці не ведяеце вы чалавека, прозвішча якога пачыняецца з "Лікол...". Зараз я пытаю, ці не ведяеце вы чалавека, мянушка якога "Лікол", проста "Лікол"? Гэта самы небяспечны чалавек у гэтай бандзе, магчыма, нават натхніцель.

- Не! - раптам крыкнула яна, засунуўшы кончыкі пальцаў у рот. Вочы яе пашырыліся, застыглі ў тузе. - Не! Не!

- Хто ён такі? - змрочна спытаў Рыгор.

- Пашкадуйце, пашкадуйце мяне! Гэтага не можа быць... Ён такі добры, тчыры. Ён трымаў Свеціловіча і мяне на каленях. Тады наш дзіцячы язык не мог вымавіць яго імя, мы яго перакручвалі, і з гэтага нарадзілася мянутка, якой мы называлі яго толькі між сабою. Нямногія ведалі яе.

- Хто гэта? - няўмольна сказаў Рыгор, рухаючы каменнымі сківіцамі.

I тады яна заплакала. Плакала ўзахлёб, як дзіцёнак. I праз рыданні нарэшце вырвалася:

- Пан Лікол... пан Рыгор Дубатоўк.

Я быў уражаны ў самае сэрца. Я аслупянеў, я задыхаўся:

- Не можа быць! Што вы! Такі добры чалавек! I, галоўнае, якая яму карысць!

А памяць паслужліва падсунула словы аднаго з мярзотнікаў пад дрэвам: "Любіць старажытнае". І нават невядомае "ічкі на..." з ліста Свеціловічу раптам заканамерна ператварылася ў любімае прыслоўе Дубатоўка: "Балеснічкі нашы, што гэта робіцца на зямлі?!"