Прыпомнілася папярэджанне, крокі ў калідоры, жахлівы твар у акне. Блакітная Жанчына, бег па верасовых пустках, гэты стрэл у спіну.

Заб'юць, неадменна забюць. Мне здавалася, што цемра глядзідь на мяне нябачнымі вачыма нейкай пачвары, што вось нехта падкрадзецца зараз і схопіць. Сорамна сказадь, але я накінуў коўдру на галаву, каб не схапілі з боку падушкі, як быццам коўдра магла абараніць. І мімаволі невядома адкуль з'явілася подленькая думка: 'Трэба ўцякаць. Ім лёгка на мяне пакладацца. Няхай самі разбіраюцца з гэтымі агідамі і з гэтым паляваннем. Звар'яцею, калі яшчэ тыдзень пабуду тут".

Ніякія маральныя крытэрыі не дапамагалі, я каладіўся як асінавы ліст, а калі заснуў, то быў такім выснажаным, быццам век вазіў каменні. Напэўна, калі б прагучалі крокі Малога Чалавека, я б залез у той вечар пад ложак, але таго, на шчасце, не было.

Ранак надаў мне мужнасці, я быў надзіва спакойны.

Я вырашыў у той дзень пайсці да Бермана, тым больш што гаспадыня яшчэ хварэла. За домам стаялі вялізныя, вышэй чалавека, ужо засыхаючыя лопухі. Праз іх я дабраўся да ганка і пастукаў у дзверы. Мне не адказалі, я пацягнуў дзверы на сябе, і яны адчыніліся. Невялічкі перадпакой быў пусты, вісела толькі паліто Бермана. Я кашлянуў. Нешта зашарудзела ў пакоі. Я пастукаў - голас Бермана сказаў перарывіста:

- Х-хто? Заходзь-це.

Я ўвайшоў. Берман прыўзняўся з-за стала, тым самым жэстам захінаючы халат на грудзях. Твар яго аж збялеў.

- Дзень добры, пан Берман.

- С-сядайце, сядайце, калі ласка, - ён замітусіўся так, што мне зрабілася нязручна.

"Чаго прыплёўся да яго? Чалавек любіць самоту. Бач ты, як спалохаўся... "

А Берман ужо адышоў.

- Сядайце, сядайце, шматпавяжаны, сядайце, шаноўны

пан.

Я паглядзеў на крэсла і пабачыў на ім талерку з нейкай недаедзенай стравай і дэсертную лыжку. Берман хутка схапіў яе.

- Прабачце, вырашыў задаволідь свой, так бы мовіць, апетыт.

- Калі ласка, ешце, - сказаў я.

- Што вы, што вы!.. Есці ў прысутнасці гжэчнага пана... Я не магу.

Вусны фарфоравай лялькі прыемна крывіліся.

- Вы не заўважылі, васпан, якое гэта непрыемнае відовішча, калі чалавек харчуецца? О, гэта жахліва! Ён тупа плямкае, чамкае і нагадвае нейкую худобу. Ва ўсіх людзей так выразна праяўляецца падабенства да якога-небудзь звера. Той жарэ, як леў, той чамкае, як, прабачце, тая жывёла, якую пасвіў блудны сын. Не, пане-дабрадзею, я ніколі не ем на людзях.

Я сеў. Пакой быў вельмі сціпла абстаўлены. Жалезны ложак, які нагадваў гільяціну, стол, два крэслы, яшчэ стол, увесь завалены кнігамі і паперамі. Толькі абрус на стале быў незвычайны, вельмі цяжкі, сіні з золатам. Звісаў ён да самай падлогі.

- Што, дзівідеся? О, васпане, гэта адзінае, што засталося з былых рэчаў.

- Пане Берман...

- Я слухаю вас, пане.

Ён сеў, схіліўшы лялечную галаву, шырока раскрыўшы шэрыя вялізныя вочы і прыўзняўшы бровы.

- Я хачу спытадь у вас, другіх планаў дома няма?

- М-м... не... Ёсць яшчэ адзін, зроблены год трыццаць таму, але там проста сказана, што ён перамаляваны з таго, што я даў вам, і паказаны толькі новыя перагародкі. Вось ён, калі ласка.

Я паглядзеў на план. Берман меў рацыю.

- А скажыце, ці няма якога замаскіраванага памяшкання на другім паверсе, ля пустога пакоя з шафай?

Берман задумаўся.

- Не ведаю, васпане, не ведаю, вашамосць... Недзе там павінен быць сакрэтны асабісты архіў Яноўскіх, але дзе ён - не ведаю. Н-не ведаю...

Пальцы яго так і бегалі па абрусе, выбіваючы нейкі незразумелы марш.

Я падняўся, падзякаваў гаспадару і выйшаў.

"І чаго ён так перапалохаўся? - падумалася мне. - Пальцы бегаюць, твар белы! У, халасцяк чортаў, людзей пачаў баяцца..."

І, аднак, нейкая думка свідравала мой мозг.

"Чаму? Чаму? Не, нешта тут нячыста. І чамусьці крудідца ў галаве слова "рукі". Рукі. Рукі. Пры чым тут рукі? Нешта павінна ў гэтым слове хавадца, калі яно так лезе з падсвядомасці".

Я выходзіў ад яго з цвёрдай думкаю, што тут трэба трымадца пільнасці. Не падабаўся мне гэты лялечны чалавечак, і асабліва пальцы, пальцы, у два разы даўжэйшыя за нармальныя, якія выгіналіся на стале, як змеі.

Раздзел восьмы

Дзень быў шэры і змрочны, такі раўнадушна-шэры, што плакаць хацелася, калі я накіраваўся ў фальварак Жабічы, які належаў Кульшам. Нізкія шэрыя хмары паўзлі над тарфянымі балотамі. Казарменны, нудны ляжаў перада мною далягляд. На роўнай карычневай паверхні раўніны там-сям поўзалі брудныя плямы: пастух пасвіў авечак. Я ішоў краем Волатавай прорвы, і воку літаральна не было на чым адпачыць. Нешта цёмнае ляжала ў траве. Я падышоў бліжэй. Гэта быў вялізны, метры тры ў даўжыню, каменны крыж. Павалілі яго даўно, бо нават яма, у якой ён стаяў, амаль зраўнавалася з зямлёю і зарасла травой. Літары на крыжы былі ледзь бачныя: "Раб божы Раман памёр тут наглай смерцю. Лёзныя людзі, маліцеся за душу яго, каб і за вашу хтось памаліўся, злашча модлы вашы асабліва Богу да душы".

Я доўга стаяў ля яго. Вось, значыцца, месца, дзе загінуў Раман Стары!..

- Пане, пане літасцівы, - пачуў я голас за спіною.

Я павярнуўся. Жанчына ў фантастычных лахманах стаяла за мною і працягвала руку. Маладая, яшчэ даволі прыгожая, яна мела такі абцягнуты жоўтай скурай страшны твар, што я апусціў вочы. На руках яе ляжала дзіця. Я падаў ёй.

- Мо хлеба трошкі будзе ў пана? Я, баюся, не дайду. І Ясік памірае...

- А што з ім?

- Не ведаю, - бязгучна сказала яна.

У маёй кішэні знайшлася цукерка, я даў яе жанчыне.

Але дзідёнак не еў.

- Што ж мне рабіць з табою, любая?

Селянін на валакушы ехаў дарогяю. Я паклікаў яго, даў яму рубель і пяпрасіў завезці жянчыну ў Балотныя Яліны, каб яе там накармілі і далі дзе-небудзь адпачыць.

- Дай вам Божа здароўечка, пяне, - бязвольна сказала жанчына. - Ням нідзе тут не давалі есці. Пакаряй Божа тых, хто зганяе людзей з зямлі.

- А хто сагнаў?

- Пан.

- Які пан?

- Пан Антось. Худы такі...

- А як яго прозвішча, дзе вата вёска?

- Не ведаю. Тут, за лесям. Добрая вёска. У нас і гроты былі, пяць рублёў. Але сагналі.

I ў вачах яе было здзіўленне перад тымі, хто не ўзяў нават пяці рублёў і сагнаў іх з зямлі.

- А муж дзе?

- Забілі.

- Хто забіў?

- Мы крычалі, плакалі, не хацелі ісці. Язэп таксама крычаў. Пасля стралялі. Ён лёг. А ўночы прыйшло дзікае паляванне і зацягнула ў багну самых большых крыкуноў. Яны зніклі... Больш ніхто не крычаў.

Я паспяшыў адправіць іх, а сям пайшоў далей, не памятяючы сябе ад роспачы. Божа мой, якая цемра! Якая забітасць! Як звараціць гэту гару? У Дубатоўка мы зжэрлі столькі, тто хапіла б сорак Ясікаў выратаваць ад смерці. Галоднаму не даюць хлеба, ягоны хлеб аддаюць салдату, які страляе ў яго за тое, тто ён галодны. Дзяржаўная мудрасць! I гэтыя няшчасныя маўчаць. За якія грахі карается ты, мой народ, за тто ты мяцешся па ўласнай зямлі, як асенняе лісце? Які забаронены яблык з'еў перты Адам майго племя?

Адны жэрлі не ў сябе, другія паміралі пад іхнімі вокнямі. Вось павалены крыж над адным, які талеў ад тлушчу, а вось паміряючы дзіцёнак. Вякамі ішла гэтая мяжа паміж аднымі і другімі - і вось канец, лагічняе завяршэнне: адзічэнне, цемра ва ўсёй дзяржяве, тупы жях, голад, вар'яцтва. I ўся Беларусь -адзінае поле смерці, над якім вые вецер, гной пад нагамі тлустай, задаволенай усім худобы.

Не памоляцца над табою лёзныя людзі, Раман Стары. Плюне кожны на твой пахілы крыж. I дай Божа мне сілы выратаваць апошнюю з твайго роду, якая ні ў чым не вінаватая перад няўмольнай праўдай мачыхі натай, беларускай гісторыі.

Няўжо такі забіты, няўжо такі мёртвы мой народ?

...Мне давялося хвілін сорак прадзірацца праз невысокі, вельмі вільготны лясок за Волатавай прорвай, пакуль я не выбіўся на сцежку, зарослую і вузкую. Паабапал яе стаялі амаль абляцелыя асіны. Сярод іх чырвонага масіву плямамі выдзяляліся жоўтыя бярозы і амаль зялёныя яшчэ дубы. Сцежка спусцілася ў яр, дзе бег ручай з карычневай, як густы чай, вадою. Берагі ручаіны былі зялёнымі і мяккімі ад імхоў, і такія самыя зялёныя масты з бураломных дрэў злучалі іх. Па бураломінах ручай і пераходзілі, бо на некаторых мох быў здзёрты.