Цягнік павярнуў, і той бок вагона, дзе я стаяў, павярнуўся да захаду, а ў шыбе ў дзвярах, як у люстэрку, адлюстравалася сям’я з дзіцем, ззаду ў мяне. Хлопчык, яму гадоў пяць, сядзеў між маладымі бацькамі, якія горача нешта абмяркоўвалі і паказвалі пальцамі на рэкламу, што вісела ў вагоне (я потым убачыў, што рэкламаваўся продаж ваннаў у растэрміноўку), і акруглелымі вачыма неадрыўна глядзеў на мяне з-пад цёмна-сіняй матроскай шапачкі. Здзіўленне, трывога, страх, прасвятленне, недавер, ваганні, зачараванасць і, нарэшце, усе адценні цікаўнасці сабраліся ў яго вачах. Ён быў нібыта ў трансе. Я пачаў траціць самавалоданне. I бацькі таксама добрыя — не тое каб насварыцца на яго — слова яму не скажуць. Я рэзка павярнуўся да дзіцяці тварам, і яно, як я і чакаў, ад страху прытулілася да мацеры, а тая, адпіхнуўшы яго локцем, пачала ўшчуваць.
...А што, калі б я моўчкі ўстаў перад гэтымі бацькамі і дзіцем, з пагардаю гледзячы на іх збянтэжанасць, зняў акуляры, скінуў павязку і пачаў размотваць бінт? Збянтэжанасць перайшла б у разгубленасць, а потым у просьбу. Але я, не звяртаючы на гэта ўвагі, размотваў бы далей. Каб мацнейшы быў эфект, апошнія кругі сарваў бы разам. Узяў бы за верхні край бінту і рвануў бы ўніз. Але твар, які яны ўбачаць, будзе зусім не такі, як мой колішні твар. Не, ён будзе адрознівацца не толькі ад майго твару — ён будзе ўвогуле адрознівацца ад чалавечага твару. Змярцвела-белы, як воск, скрозь які прасвечваецца бронза ці золата. Але яны не змогуць дазволіць сабе далейшых удакладненняў. Не паспеюць яны сцяміць, хто перад імі, бог ці чорт, як усе трое перавернуцца ў камяні, кучы свінцу, а можа, проста ў насякомых. А за імі следам пойдуць і другія пасажыры, якія прысутнічалі пры гэтым...
Нечаканы шум у вагоне прымусіў мяне ачуцца. Цягнік падышоў да мае станцыі. Я выскачыў на платформу, быццам за мною гналіся. Спусташальная стома ахапіла мяне. У канцы платформы стаяла лаўка. Як толькі я сеў на яе, уся яна апынулася ў маім распараджэнні: ці то стараніліся мяне, ці то кожнаму хацелася пасядзець аднаму. Задумліва гледзячы на бязладны паток пасажыраў, я адчуваў, што вось-вось расплачуся ад роспачы, якая перапоўніла мяне.
Відаць, я надта светла маляваў сабе становішча. Ці знойдзецца ў гэтым бессардэчным і капрызным натоўпе добрая душа, якая згадзілася б прадаць мне свой твар? Наўрад. Нават калі я і выберу нейкага чалавека і паклічу яго, увесь гэты натоўп на платформе злосна вытрашчыцца на мяне. Вялізны гадзіннік пад страхою, што над платформаю... Агульны час усім людзям... Што ж гэта, аднак, такое — абыякавасць тых, хто мае твар? Ці можа валоданне тварам мець такое выключнае значэнне? Ці можна сказаць, што быць бачаным — гэта цана, якую плаціш за права бачыць?.. Не, горай за ўсё, што мой лёс вельмі незвычайны, вельмі індывідуальны. У адрозненне ад голаду, кахання без адказу, беспрацоўя, хваробы, банкруцтва, стыхійнага няшчасця, выкрытага злачынства ў маім горы не было таго, што дазволіла б раздзяліць яго з другімі. Маё няшчасце назаўсёды астанецца толькі маім, і я ні з кім не змагу ім падзяліцца. Таму любы можа ігнараваць мяне, і яго не будзе дакараць сумленне. Мне ж не дазволена нават пратэставаць.
...Ці не тады я стаў ператварацца ў страшыдла? I хіба не сэрца страшыдла, чапляючыся вострымі кіпцямі, укрываючы цела халоднымі мурашкамі, быццам працавала электрычная піла, караскалася ўгору па маім пазваночніку? Безумоўна. Іменна тады я стаў ператварацца ў страшыдла. Карлейль, здаецца, сказаў: сутана робіць свяшчэнніка, мундзір робіць салдата. Можа, твар страшыдла стварае сэрца страшыдла. Твар страшыдла асуджае на адзіноту, а гэтая адзінота стварае сэрца страшыдла. I варта тэмпературы мае ледзяное адзіноты крыху панізіцца, як усё, што звязвае мяне з грамадствам, з трэскам разарвецца, і я ператваруся ў страшыдла, абыякавае да свайго аблічча. Калі мне суджана ператварыцца ў страшыдла, дык якім страшыдлам я стану, чаго нараблю? Наперад не скажаш, пакуль ім не станеш. Але сама думка пра гэта была такая страшная, што хацелася выць.
ПАМЕТКІ НА ПАЛЯХ. Цікавы раман, у якім апісана страшыдла Франкенштэйна. Калі страшыдла б’е талеркі, гэта звычайна залічаюць на рахунак інстынкту разбурэння, якім яно надзелена. А тут наадварот — тлумачэнне знаходзяць у крохкасці талеркі. Лічачы сябе страшыдлам, яно хацела аднаго — пахаваць сябе ў адзіноце, і толькі крохкасць ахвяр бясконца рабілі яго забойцам, вось у чым справа. Значыць, пакуль на гэтым свеце існуе тое, над чым можна ўчыніць гвалт — што можна паламаць, разарваць, спаліць, чаму можна пусціць кроў, што можна задушыць, — страшыдлу не астаецца нічога іншага, як бясконца чыніць гвалт. У паводзінах страшыдла, увогуле, не было нічога новага. Само страшыдла — не што іншае, як вынаходства сваіх ахвяр.
Не, з рота ў мяне не вырвалася ні гуку, але, думаю, да таго моманту я ўжо пачаў выць. Памажыце! He глядзіце на мяне гэтак! Калі вы і далей будзеце на мяне гэтак глядзець, дык я напраўду стану страшыдлам!.. Нарэшце я не вытрываў і, як звер, які шукае ратунку ў нары, прадзіраючыся скрозь гушчыню людзей, з адчаем кінуўся ў самы блізкі кінатэатр — месца, дзе прадаюць цемру, адзінае месца, дзе можа схавацца страшыдла.
Які ішоў фільм, не памятаю. Я зашыўся ў самы куток на балконе і моцна ўхутаўся, нібыта ў шаль, у штучную цемру. Паволі стаў супакойвацца, як крот, які знайшоў нарэшце сваю нару. Кінатэатр быў падобны на доўгі бясконцы тунель. Крэсла здавалася мне экіпажам, які шалёна мчыцца ў прасторы. Разрываючы цемру, я нястрымна нясуся наперад. Калі ляцець з такою хуткасцю, ніякія людзі не змогуць мяне дагнаць. Я абганяю іх, і яны застываюць марыянеткамі. Я буду першы ў свеце Вечнае Ночы. Я абвяшчаю сябе імператарам краіны, дзе няма нічога, апрача святла зорак, светлячкоў і расы... Быццам крадком смакуючы салодкі плод, я ўпіваюся марамі, падобнымі на дзіцячыя крамзолі. I не трэба смяяцца з мяне з-за таго, што цемры тае быў толькі маленькі лапік. Бо калі мысліць касмічнымі маштабамі, цемра — найважнейшая субстанцыя, якая займае найбольшую частку сусвету...
Раптам у крэслах перада мною пачалася нейкая ненатуральная мітусня. З цемры пачуўся прыглушаны, з сапеннем, жаночы смех. «Ш-ш», — абарваў яе мужчына. Стала ціха. Гледачы сядзелі рэдка, адбылося гэта ў той момант, калі музыка з усёй сілаю, якую толькі мела, скаланула залу, і таму ніхто, апрача мяне, напэўна, не звярнуў на іх увагі. Хоць гэта не мела дачынення да мяне, я ўздыхнуў з палёгкаю. I ўсё ж не пераставаў пільна глядзець у той бок, не маючы сілы адарваць вочы. Экран пасвятлеў, і выразна ўсплылі абрысы дваіх людзей. Жанчына выпусціла з-пад каўняра белага калматага паліта падстрыжаныя, як у дзяўчынкі, валасы; да яе пляча тулілася галава мужчыны. I абое яны ўхутаныя да палавіны ў яго чорнае паліто. А што рабілася пад ім?
Асабліва кідалася ў вочы белая жанчыніна патыліца. Гэты белы кавалачак, здавалася, то тануў, то зноў усплываў у каўняры такога самага белага паліта. На самай справе жанчына, можа, рухалася ўверх і ўніз, а можа, наадварот, мае вочы ніяк не знаходзілі фокуса, і ў іх усё мільгала. А вось мужчыны я зусім не разумеў. Становішча галавы яго было такое, нібыта ён нешта разглядаў на грудзях у жанчыны... Левая рука, якою ён дакранаўся да жанчыны, магла і бок яе пагладзіць, і пралезці да спіны і ніжэй. Вольная правая рука залезла недзе ўсярэдзіну, і ў яе была ўся магчымасць рабіць тое, што ёй хацелася. Я ўпіўся вачыма ў яе правае плячо — ад напружання нават слёзы выступілі. Але перада мною была карціна, напісаная чорнаю тушшу на чорнай дошцы. I калі мне здавалася, што плячо ўздрыгвае, дык таму, што мне хацелася, каб гэтак было, і калі мне здавалася, што яно рухаецца рытмічна, дык толькі таму, што я хацеў гэтага. Урэшце я сам захапіўся сваім захапленнем.
Нечакана жанчына зарагатала. Я схамянуўся, быццам мне далі аплявуху, — мне чамусьці здалося, што я віноўнік гэтага раптоўнага смеху. На самай справе смяялася не яна, а дынамік за экранам. I нібыта пераймаючы яе, на экране таксама забурліла пажадлівасць.
