Холмат атын ол уот диэки салайбыт. Чугаһаатаҕын аайы, уот сырдаан, чаҕылыйан испит. Холмат тиийэн кэлбитэ, хонуу ортотугар оттуллубут уокка улахан олгуй оргуйа турар эбит.
– Олорунан кэбис, тукаам, – диэбит кырдьа барбыт дьахтар, оҕонньоро, кыыһа аттыгар олороллор үһү.
– У-бо-ой! – диэбит оҕонньор. – Киһиэхэ атыттан түһэр бокуойда биэр!
– Баҕардар, атыныын да олордун! – диэн кыыс күлбүт.
Эдэр киһи мичээрдээт атыттан түспүт. Остуол тула олорон, олгуйга буһа турар астан ылан аһаабыттар. Аһаан бүтээт, утуйаары олорон, муус маҥан бытыктаах оҕонньортон эдэр киһи ыйыппыт:
– Эһиги миигин олус эйэҕэстик көрүстүгүт, тоҕо саатар ааппын ыйыппатыгыт?
– Дьоҥҥо-сэргэҕэ эйэҕэстик туттунуу сокуона оннук, – диэбит оҕонньор.
– Оҕонньоор, арай мин куһаҕан киһи буолуум?
– Куһаҕан киһи дьадаҥы ыалга тохтообот. Сыт, тоҕойуом, нус бааччы утуй.
Халлаан сырдыыта Холматы атаарбыттар, матаҕатыгар ас уган аара сииригэр өйүөлээбиттэр. Эдэр киһи аккаастаныан санаан баран, үтүө санаалаах дьону хомотуон баҕарбатах.
Күн эмиэ киирбит, хараҥа түүн эмиэ саба бүрүүкээн кэлбит. Бөрөлөр улуйбуттар, ырдьыгынаспыттар. Хонуу куйаарга түүн соҕотоҕун айанныырыттан Холмат куттаммыт. Ол иһэн эмиэ иннигэр уот кылахачыйарын көрбүт. Үөрэ түспүт, атын ол диэки салайа баттаабыт.
Чугаһаан кэлэн көрбүтэ: олбуор баар, аана олуурдаах. Уол ааны тоҥсуйбут, дьиэлээхтэр тахсан ааны аһа охсубатахтар. Тоҥсуйтаран-тоҥсуйтаран баран, дьэ тахсан: «Кимҥиний, хантан иһэҕин, тоҕо ыраах айаҥҥа туруннуҥ?» – диэн ыйыталаспыттар.
– Үтүө дьон, киллэрэн хонноруҥ! – диэн Холмат көрдөспүт-ааттаспыт. – Буутайбын тэллэниэм, ыҥыырбын сыттаныам, матаҕабар өйүөлээхпин.
Дьиэлээхтэр олбуордарын аанын аһан, тэлгэһэҕэ киллэрбиттэр. Плов минньигэс сыта дыргыйар эбит. Дьиэлээхтэр Холматы остуолга ыҥырбатахтар. Сарсыарда эрдэ, халлаан саҥа суһуктуйа сырдыыта, туруоран уолу утаарбыттар, лэппиэскэ тоорохойун да өйүөлээбэтэхтэр.
Хонуу куйаарга күн күндэлэстиир, от көҕөрө чэлгийэр. Үөһэ халлааҥҥа күөрэгэйдэр ыллыыллар. Курупааскы мэник оҕолорун ыҥырар, кобра ыарҕа анныгар сэппэрээк салаата буолан кубулунан сытар. Элбэх дьиктини көрөн, Холмат хомолтотун умнан кэбиспит.
Күн эмиэ киирбит, улам боруоран, устунан хараҥарбыт. Хонуу куйаарга эмиэ бөрөлөр улуйбуттар.
Холмат хабыс-хараҥаҕа улахан дьиэ таһыгар тиийэн кэлбит. Көрбүтэ: дьиэтэ туох да киирбэт бүтэй олбуордаах, халыҥ аана күлүүс хатааһыннаах. Өр да өр тоҥсуйбут да, дьиэлээхтэр кыһамматахтар. Онтон кэмниэ кэнэҕэс:
– Туох абааһыта кэлэн дарбыйдыҥ? – диэн ыйыппыттар.
– Дьиэлээхтэр, хонноро киллэриҥ эрэ!
– Суолга да хонуоҥ!
– Куттанабын, бөрөлөр улуйаллар!
– Бөрөттөн куттанар буоллаххына, дьиэҕэр олоруоҥ этэ.
– Мин буутайбын тэллэниэм, ыҥыырбын сыттаныам…
– Олбуор да таһыгар оннук утуйдаҕыҥ дии! – диэтилэр олбуор иһиттэн.
Эмискэ Холмат эр санаата киирбит: «Баайдарга хонуохтааҕар хонуу куйаарга хоммут ордук», – дии санаабыт.
Уол ыллыы-ыллыы атын туос бөтөрөҥүнэн түһэрэ турбут. Онтон ыраах тырымныы умайар уоту көрбүт…
Былыргы дьыл быдан мындаатыгар унньуктаах уһун айаҥҥа сылдьан Холмат диэн эр бэрдэ түбэһэ сылдьыбыт түбэлтэтэ итинник.
ӨЛБӨТ МЭҤЭ УУТА
Былыыр-былыр икки муостаах Искандер ыраахтааҕы аан дойдуну бүтүннүүтүн сэриилээн ылбыта үһү. Биир походка сылдьан бааһыран өлөрө чугаһаабытын билбит. Искандер саамай бастыҥ эмчиттэрин ыҥыртаран ылан эппит:
– Өлөр күнүм кэллэ, оттон өлүөхпүн баҕарбаппын. Сэриилээн ылбыт дойдуларбар мэлдьи ыраахтааҕылаан, өлбөккө олоруохпун баҕарабын. Үйэбин уһатар эмтэ булуҥ!
Саамай муударай өйдөөхтөрө, биллиилээх эмчиттэр өр толкуйдаан баран, ыраах сир уһугар баар, сир анныттан тыган тахсар өлбөт мэҥэ уутун булларан иһэригэр сүбэлээбиттэр. «Сир анныттан тахсар ууну испит киһи өлбөт үһү», – дэспиттэр.
Искандер ити сүбэни ылынан, наһыылкаҕа тиэйтэрэн саамай быһый саллааттарынан өлбөт мэҥэ уута тахсар сиригэр илтэрбит.
Өлбөт мэҥэ уута тахсар сирэ күлүктээх тымныы ойуур иһинэн сүүрдэр эбит. Хойуу лабаалаах мастар күн уота тыгарыттан хаххалыыллар, хатыылаах, хойуу сэппэрээктэр күүстээх кураан тыала супту үрэриттэн харыстыыллар эбит.
Саллааттар ыраахтааҕыларын өлбөт мэҥэ уута сүүрдэр сирин таһыгар аҕалан хаалларан баран, бэйэлэрэ барбыттар.
Искандер өйдөнөн кэлбит, кыһыл көмүс хомуоһунан өлбөт мэҥэ уутун баспыт, уоһугар тиэрдиэн икки ардыгар иннигэр уҥуох-тирии нүксүгүр оҕонньор баар буола түспүт.
– Тоҕойуом, – диир оҕонньор оргууй аҕай, – өскө эн ити өлбөт мэҥэ уутун иһиэҥ да, өлбөт үөстэниэҥ.
– Оттон мин өлбөт буолуохпун баҕарабын эбээт! – диэн Искандер сөҕөн хаһыытаабыт.
– Ыксаама, тоҕойуом, – диэбит оҕонньор. – Аан бастаан мин тугу этэрбин иһит… Үс тыһыынча сыл анараа өттүгэр сир үрдүн бүтүннүү сэриилээн ылбытым. Аан дойду олоччу мин атаҕым анныгар сытара, ким даҕаны уу хараҕынан утары көрбөт этэ. Оччоҕо мин өлбөккө быһаарыммытым, бары норуоттары уонна судаарыстыбалары баһылыыр баҕалааҕым. Бу мантан өлбөт мэҥэ уутун испитим… Онтон ылата сүүс эрэ сыл ааста, мии- гин умса кыраатылар. Билигин мин дьоҥҥо чугаһаан ааппын эттэхпинэ, кинилэр мин сирэйбэр силлииллэр, харахпар хаахтыыллар, «халабырдьыт, өлөрүөхсүт» диэн ааттыыллар… Билигин ити эн курдук, мин сир үрдүгэр өһүөнү, өһү-сааһы ыспыппын.
Ити курдук этээт, оҕонньор мэлис гыммыт. Искандер буоллаҕына, санааргыы-санааргыы, өлбөт мэҥэ уутун хабахха куттан ылар, хоонньугар уктар уонна: «Дьиэбэр илдьиҥ», – диэн саллааттарыгар соруйар. Баран иһэн суолга өлөөрү ыксыыр. Саллааттар ыраахтааҕыларын үс кырдьаҕас мас күлүгэр тохтотоллор. Искандер хоонньуттан хабахтаах өлбөт мэҥэ уутун таһаарбыт да, испэккэ эрэ сиргэ тоҕо ыһан кэбиспит.
Сүүһүнэн сыллар сүүрэн ааспыттар, үс кырдьаҕас мас хонуу куйаарга күн бүгүҥҥэ диэри силигилии үүнэн тураллар үһү, онно ааһан иһэр айанньыттар тохтоон сөрүүкээн, сынньанан ааһаллар эбит.
БАХАДЫР УОННА ДОНО
Былыр биир дьадаҥы киһи кэргэниниин олорбуттар. Кинилэр бэрт өйдөөх, амарах, кэрэ дьүһүннээх Бахадыр диэн уол оҕолоохторо үһү.
Уол биир сайыҥҥы куйаас күн суолга ыарахан сүгэһэрдээх кырдьаҕас оҕонньору көрсө биэрбит. Бахадыр оҕонньорго көмөлөһөн, сүгэһэрин дьиэтигэр илдьэн биэрбит. Кырдьаҕас, эдэр киһи амараҕыттан долгуйан, махтанан, хонноҕун аннын хасыһан таастаах биһилэҕи таһааран бэлэхтээбит:
– Эйигин ииппит-үөрэппит төрөппүттэргэр маны биэр!
Бахадыр таастаах биһилэҕи дьиэтигэр аҕалбыт, төрөппүттэрэ маннык күндү бэлэҕи ылан дьиибэргээбиттэр уонна кистээн кэбиспиттэр.
Бахадыр түүн кыайан утуйбатах. Кини оргууй туран таастаах биһилэҕи ылбыт уонна ый сырдыгар көрө олорбут. Эмискэ, сиэркилэҕэ курдук, айгырас садтаах үчүгэйкээн дыбарыаһы көрбүт. Уол болҕойон кыҥастаспыта, арай мас күлүгэр олус кэрэ кыыс олорор эбит. Уол соһуйан таастаах биһилэхтэн хараҕын араарбатах. Кыыс, уол одуулаһарын билбит курдук, өрө көрбүт, мичээрдээбит…
Биир сиргэ үтүө санаалаах, кырдьыгынан быһаарар Аскар диэн ыраахтааҕы олорбут. Кини Доно диэн кэрэчээн кыыстааҕа үһү.
Биирдэ Доно дьылыгырас көнө уҥуохтаах, кэрэ дьүһүннээх уолу түһээбит. Түүлүн ийэтигэр кэпсээбит, онуоха ийэтэ эппит:
– Тоҕойуом, ол түүл эрэ, сотору умнуоҥ.
Кыыс умнан биэрбэтэх. Хас киэһэ аайы утуйаары сытан: «Оо, били уол аны биирдэ түүлбэр киирбэт ээ», – дии саныыр буолбут.
Бахадыр ол түүнтэн ылата дууһата долгуйбут, соҕотох эрэ буоллар таастаах биһилэҕин мэлдьи көрөр идэлэммит. Төрөппүттэригэр биирдэ эппит:
– Мин аны улааттым, аныаха диэри төрөөбүт түөлбэбиттэн ураты ханна да сылдьа иликпин. Сири-дойдуну көрүөхпүн, миигин ыытыҥ.
– Ол ханна бараҕын? – диэн төрөппүттэрэ дьиктиргээбиттэр.
Бахадыр ыраах хайалар диэки ыйбыт уонна:
– Онно, баҕар, силигилии үүммүт садтаах кэрэ дыбарыас баара буолуо…
Төрөппүттэрэ ити тылтан дьиибэргээбиттэр да, утарса барбатахтар. Атаараары туран аҕата дьиэтиттэн сытыы саабыланы таһаарбыт уонна, уолугар биэрэ-биэрэ, эппит:
