С.М. Охлопкова 1920 с. балаҕан ыйын 28 к. Уус Алдан Өлтөх нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Сэттэ кылааһы бүтэрэн, 1940 с. Дьокуускайдааҕы педучилищеҕа үөрэнэ киирэр. 1941 с. сэрии саҕаланыыта салгыы үөрэнэрэ уустугурар. Онон үөрэҕин тохтотон үлэлии барар. Онтон учуутала ыҥырыытынан училищетыгар 1942 с. төннөн, 1943 с. үөрэнэн бүтэрэр уонна Усуйаанаҕа ананар. Манна 1944 с. Николай Михайлович Дарамаевтыын көрсөн, сүбэлэрин холбоон ыал буолбуттара. 1945 с. ыам ыйын 2 к. Кыайыыны көрсө бастакы кыыс оҕоломмуттара. 1946 с. Токо оройуонугар көһөн бараллар. Онно София Матвеевна Чара Токотооҕу оскуолатыгар 1952 с. диэри учууталлыыр, 1952 с. Пединститукка үөрэнэ киирэр. Үс оҕолонон, 1954–1956 сс. Өлүөхүмэ I Нөөрүктээйитигэр саха тылын, литературатын учууталынан, үөрэх чааһын сэбиэдиссэйинэн айымньылаахтык үлэлиир.

Кэлин оскуолалар, совхозтар, нэhилиэктэр историяларын суруйуунан дьарыктаммыта, архыыпка элбэхтик үлэлээбитэ: Өлүөхүмэ улууhун Токо, Хаҥалас улууhун I уонна II Дьөппөн, Уус Алдан улууhун Бэйдиҥэ, Орто Эбэ оскуолаларын, «Токо», «Лена», «Октябрь 50 сыла» совхозтар историяларын суруйан хаалларбыта. «Кыым», «Саха сирэ», «Сахаада», «Кэскил» хаhыаттарга, «Хотугу сулус», «Чолбон», «Далбар Хотун» сурунаалларга элбэх ыстатыйата бэчээттэммитэ. Үс кинигэни таһаартарбыта: иккитэ остуоруйалары тылбаастаан, биирэ «Былыргы өбүгэлэрбит олохторо» диэн саха ыалын, сиэр-туом туhунан кинигэ.

Вера Лукина,

кыыһа

Былыр икки уоллаах дьадаҥы киһи олорбута эбитэ үһү. Өлөр күнэ кэлбитигэр, уолаттарын ыҥыртаан ылан эппит:

– Оокколоруом, сотору эһиги бэйэҕит эрэ хаалыаххыт… Бэйэ-бэйэҕитигэр көмөлөсүһэн, иэдээҥҥэ түбэстэххитинэ өрүһүйсэн, эйэлээхтик олорооруҥ.

Инньэ диэн кэриэһин этэн баран өлбүт. Сотору буолаат, уолаттар кыраттан да мөккүһэн, этиһэн барбыттар.

Арай биирдэ кыра уол түһээбит, ол түһээтэҕинэ, киниэхэ аҕата кэлэн эппит:

– Тоҕойуом, эйигиттэн көрдөһөбүн: туох баарын барытын убайгар биэр – кини оҕолоох-уруулаах, ыал аҕата эбээт. Оттон бэйэҥ мин эргэ карнайбын ылан аан дойду устун айаннаа. Аһыыга-абаҕа ылларбыт да дьоҥҥо, үөрэр-көтөр да дьоҥҥо карнайгынан оонньоо. Оннук сылдьан дьолгун булуоҥ.

Кыра уол ити курдук оҥорбут: туох баарын убайыгар биэрбит уонна бэйэтэ эргэ карнайы ылан айаҥҥа туруммут.

Биир киэһэ улахан хайа хаспаҕар кэлэн хонорго быһаарыммыт. Бу хаспах абааһылар кэлэн тохтуур, кыһыл көмүстэрин, атын сыаналаах малларын аҕалан кистиир сирдэрэ буоларын хантан билиэй.

Арай түүн үөһүн саҕана абааһылар тиийэн кэлбиттэр да ким тугу, хайдах ылбытын туһунан киһиргээн куотуһа-куотуһа кэпсэппиттэр:

– Мин биир ыраахтааҕы кыыһын иирдибитим, – диир маҥнайгы абааһы. – Ол кыыһы эмтээн үтүөрдүбэтиннэр диэн, биир да эмп киниэхэ туһалаабат гына, киһи хараҕар көстүбэт икки абааһыны батыһыннара сылдьыбытым.

– Кини ол ыарыыттан хайдах гынан үтүөрүөн сөп этэй? – диэн иккис абааһы ыйыппыт.

– Арай кини таһыгар эмискэ карнай тыаһаатаҕына, көстүбэт абааһылар куттанан куотуохтар этэ, оччоҕо эрэ үтүөрүөн сөп, – диэн маҥнайгы абааһы эппиэттиир.

Бу кэмҥэ абааһылар баһылыктара кэлэр:

– Һуу-һуу, киһи сыта баар, билэҕит дуо? – диэн хаһыытыыр.

Абааһылар хаспах иһигэр төттөрү-таары сырсыакалаһан, дэлби куттаммыт уолу тутан аҕалаллар.

– Биһиги кинини тырыта-хайыта тыытыахпыт! – диэн абааһылар баһылыктара хаһыытаабыт.

Хата уол өйүн сүтэрэ куттамматах, били карнайын сулбу тардан ылбыт да оонньоон кыйыһыппыт. Абааһылар куттанан, малларын-салларын быраҕан, хаспахтан бырдааттаһан тахсыбыттар да сирэйдэрин хоту тэбинэ турбуттар.

Сарсыарда уол айан суолунан сүөһү бөҕөнү үүрэн иһэр чабааннартан түөрт уон тэбиэни кытары түөрт уон өсүөлү атыыласпыт. Били абааһылар муспут баайдарын ыҥыырдан дьиэтигэр кэлбитэ, убайа санаарҕаан аҕай дьиэтин айаҕар олорор үһү. Быраата ыйыппытыгар, эппит:

– Бырдыбыт быста дьадайан баран, хайдах санааргыам суоҕай?! Оҕолорбут туос аччык олороллор.

– Чэ, санаарҕаама, – диир быраата. – Мин баай бөҕөнү аҕаллым. Оҕолуун-уруулуун барыгыт үйэтигэр тиийиэ!

Аҕалбыт баайын барытын убайыгар биэрэн баран, бэйэтэ карнайын ылан эмиэ айанныы барар. Бырааһынньыктарга, урууларга карнайынан оонньуу-оонньуу кишлактан кишлакка, биир куоракка тиийэн кэлиэр диэри, баран испит. Ити куорат санаа-оноо баттаабыт дьонноох куорат буолан биэрэр. Уол биир ааһан иһэр киһиттэн тоҕо манныгын ыйыппыт, онуоха киһи эппит:

– Биһиги ыраахтааҕыбыт суос-соҕотох кыыстаах. Кини ыалдьыбыта ыраатта: айаҕар тугу да ылбат, кэпсэппэт, күлбэт-үөрбэт. Ол иһин ыраахтааҕы баһылаан олорор сиригэр ырыаны-тойугу, күлүүнү-оонньууну, көрү-нары бобон турар. Ыраахтааҕы кини кыыһын үтүөрдүбүт киһиэхэ баайын аҥаарын биэриэх буолар. Арааһынай биллиилээх эмчиттэр, отоһуттар бөҕө эмтии сатаатылар да, кыайбатылар.

Итини истээт, уол дыбарыаска киирэн ыраахтааҕыга:

– Мин эһиги кыыскытын эмтээн үтүөрдүөм этэ, – диир.

Ыраахтааҕы уолу кыыһа сытар сиригэр киллэрэр. Уол бары тахсалларыгар көрдөһөр уонна карнайынан оонньуур. Кыыһы харабыллыыр көстүбэт абааһылар куттанан сырсан хаалаллар да, кыыс үтүөрэн күлэр-оонньуур буола түһэр.

Ыраахтааҕы үөрэн уолу ыҥыран ылар, баайын аҥаарын биэрэ сатыыр да, уол ылбат. Ол оннугар музыка, ырыа диэни истибэтэхтэрэ ырааппыт куорат олохтоохторугар карнайынан оонньуурга көрдөһөр.

Ыраахтааҕы кыыһа үтүөрбүтүн туһунан сурах бэрт сотору сири-дойдуну тилийэ көтөр. Ыраахтан-чугастан ыраахтааҕы уолаттара кыыһы кэргэн кэпсэтэ кэл да кэл буолбуттар. Оттон кыыс, карнайдаах уолу таптаан, ол дьоҥҥо аккаастаан испит.

– Чыычааҕыам, – диэбит ыраахтааҕы кыыһыгар, – мин кырыйдым, солбуйар уол оҕом суох. Троммун тутар, эйиэхэ холоонноох кэргэн буолар эдэр киһиҥ аатын эт.

– Аҕаа, – диэбит кыыс, – мин бэйэм талан ылыахпын, бас билэр сириҥ эдэр эр дьонун барыларын дыбарыаһым аттынан ааһалларыгар бирикээстэ…

Ыраахтааҕы сөбүлэспит. Кини бирикээһинэн, дыбарыас таһынан үтүөлэр бөҕөлөр ааспыттар да, кыыс биир да киһини талан ылбатах.

– Ким эмэ өссө хаалла дуо? – диэн ыраахтааҕы ыйыппыт.

– Карнайга оонньуур дьадаҥы уолтан ураты бары аастылар, – диэбит харабыл.

Ыраахтааҕы уолу ыҥыртаран ыйыппыт:

– Эн дыбарыас иннинэн тоҕо ааспатыҥ?

Уол эппит:

– Кыыс көрөн турдаҕына, саамай биллиилээх, баай күтүөттэр кэлэн аастылар да, кини бэл олорго аккаастаата. Оттон мин дьадаҥыбын, карнайга оонньооччубун эрэ. Ити ыраахтааҕы уолаттарыгар тэҥнэһэр кыаҕым суох.

Ыраахтааҕы итини истэ да барбакка, дыбарыаска кэлэригэр соруйбут. Уол ыраахтааҕы түннүгүн аннынан ааһан истэҕинэ, кыыс сибэкки быраҕан биэрбит.

Түөрт уон күннээх түүнү быһа ыраахтааҕы кыыһа карнайга оонньуур дьадаҥы уоллуун холбоһор уруулара ньиргийбит. Ол кэнниттэн уоллаах кыыс дьоллоохтук-соргулаахтык бэрт өр олорбуттар.

Былыргы дьыл мындаатыгар кый ыраах кыраайга Холмат диэн ааттаах биир эдэр киһи олорбута үһү. Саллар сааһыгар, үллэр үйэтигэр кишлагыттан харыс сири халбарыйбатах. Арай биирдэ сири-дойдуну, дьону-сэргэни көрүөн баҕарбыт. Матаҕатыгар лэппиэскэ уктан, атын ыҥыырданан, тэрэпиискэ курданан, атын үрдүгэр хардааччы мохсоҕол курдук хап гына түһэр да, тиэргэниттэн тэлэһийэн ыраах айаҥҥа туруммут.

Холмат баран испит, баран испит, барыны бары сэргии көрөр, үөрэр-көтөр: күөх от көҕөрө чэлгийэрин, күн сандаара тыгарын, хаарыс солко халлааҥҥа күөрэгэй көрүлүү ыллыырын, күлгэри ат атаҕын анныттан куотарын, албын саһыллар кып-кыра оҕолорун дьарыйан үрэн ньаҕыйалларын, кобра ыарҕа анныгар кубулунан сытарын.

Унньуктаах уһун суол уһуга көстүбэт. Күн киирэн барбыт. Хонуу куйаар көҕөрүмтүйэ унаарбыт. Сотору хараҥарбыт. Ыраах бөрөлөр улуйбуттар, ырдьыгынаспыттар. Холмат иччитэх куйаарга соҕотоҕун айанныырыттан куттаммыт. Ол истэҕинэ, эмискэ аул курдук уот көстүбүт.