– Лера, хайа, туох сонуннааххыный? Экзамеҥҥын хайдах туттардыҥ? Олох сүтэрсэн кэбистибит дии…
– Английскайбын түөркэ туттардым. Аны история уонна нуучча тыла хаалла.
– Бэрт дии. Мин эмиэ өйүүн историяны туттараары сылдьабын. Билиэттэрбин барытын үөрэтэн бүтэрдим ээ. Оттон эн?
– Историяны аахпакка даҕаны туттарар инибин. Оскуолаҕа Иван Петрович кэпсээбитэ барыта хаалан хаалбыт курдук. Чэ, уулаан-хаардаан туттарар инибин. Ваня сельфакка туттарса сылдьар. Билсэн кэбиһиҥ: бу мин доҕорум Ваня, оттон бу – дьүөгэм Аайа.
– Лера эн тускунан элбэҕи кэпсээбитэ. Эйигин санаабакка ааспыт күнэ да диэн суох буолуо.
– Конечно, бииргэ үөскээбит дьүөгэбин хайдах саныам суоҕай. Чэ, Аайа, пока, – Лера, Орджоникидзе болуоссатыгар кэлээт, ханна эрэ тиэтэйэр киһилии быраһаайдаһа оҕуста.
Аайа дьүөгэтэ оттомо суох быһыыланарыттан хомойо санаата. Куоракка кэлиэҕиттэн ити хаһыс-хаһыс уолай? Урут күн аайы кэлэ турар бэйэтэ кэлин олох да сүтэн хаалар буолла. Бүгүн алҕас көрсө түстүлэр. Лера манна кэлэн итинник тосту уларыйбытыттан Аайа сөҕө саныыр.
Дьиэтигэр кэлбитигэр, ийэтэ ааҥҥа сүүрэн кэллэ.
– Хайа, бу туох баһаам сырыытай? Уон чаас буолан эрэр дии. Киһини куттааҥҥын!
– Лераны көрүстүм.
– Илиигин суунан баран кэлэн аһаа. Соркуойбун бу үһүс төгүлүн сылытан эрэбин.
Аайа куукунаҕа киирэн, ийэтэ бэлэмнээбит минньигэс аһылыгын сытын ылан, аччыктаабытын өйдөөтө.
– Бүгүн аҕаҥ табаарыһыгар приемҥа киирэ сырыттым. Хата, наһаа үчүгэйдик көрүстэ. Коля оҕолоро улаатан, үөрэхтэнэн эрэллэр эбит диэн үөрэр. Эдэр сааспытын элбэхтик аҕынныбыт. Коля туһунан сырдык, үтүө эрэ өйдөбүллээхпин диир. Приемнайыгар уочараппын кэтэһэн олорон көрдөхпүнэ, киниттэн киһи барыта толлор курдук туттарын-хаптарын иһин, уларыйдаҕа буолуо диэн куттаммытым, хата, Баһылай уруккутунан. Таһымнаах киһини былаас буорту гыммат эбит дии санаатым.
– Дьиэни туох диирий?
– Тоойуом, ити боппуруос өтөрүнэн кыаллыа суох. Эн үөрэххэ киирдэххинэ, мин дойдубар төннүөм. Манна үлэтэ да, дьиэтэ да суох хайдах олоруохпунуй? Василий Павлович быыс-хайаҕас булан, чугас доҕорум дьиэ кэргэнин дьиэлии сатыам диэн тылын биэрдэ. Улахан киһи тылынан мээнэ оонньообот буолуохтаах. Киниэхэ быһа тахсар төлөпүөн нүөмэрин биэрдэ. Онон кэтэһэрбэр эрэ тиийэбин.
Аайа историятын, английскайын биэскэ туттаран, үөрэххэ холкутук киирдэ. Үөрэххэ киирбит оҕолор испииһэктэрин үрдүк бааллаах оҕолортон саҕалаабыттар, онно Аайа аата үһүс киһинэн киирбит. Кини иннинэ оскуоланы кыһыл көмүс мэтээлинэн бүтэрбит икки кыыс экзаменнарын барытын биэскэ туттаран, испииһэги эрэллээхтик баһылаабыттар. История экзаменын Аайа өтөрүнэн умнубата буолуо. Билиэккэ баар үс боппуруоска барытыгар эппиэттээбитэ.
– Үчүгэй. Билигин эбии боппуруос биэриэм, онно үчүгэйдик эппиэттээтэххинэ, биэһи туруоруом, – ачыкытын үрдүнэн көрбүт орто саастаах киһи кыыһы тургутардыы көрөр. – Коллективизация туһунан тугу билэргин кэпсээ эрэ.
Аайа, коллективизация туһунан учебникка туох сурулллубутунан кэпсээн баран, ол политика мөкү өрүтүн эмиэ ырытта. Тыа ыала хайаан даҕаны чааһынай бас билэр хаһаайыстыбалаах буолуохтааҕын, күүс өттүнэн холбооһун тыа сирин уопсай балаһыанньатыгар, саха киһитин өйүгэр-санаатыгар хайдах охсуулааҕын туһунан санаатын эттэ. Преподавателэ, соһуйбуттуу истэн олорон баран, аны НЭП туһунан ыйытта. Аайа революция кэнниттэн дойдуга политическай эрэ өттүнэн буолбакка, экономикаҕа эмиэ саҥа сыһыан олохтонуохтааҕын туһунан ымпыктаан-чымпыктаан кэпсээтэ.
– Биһиэхэ, историческай факультекка, киирээччилэр даҕаны маннык эппиэттээбэттэр. Андреева, историческай салааҕа киириэхтээх киһи сылдьаҕын быһыылаах. Онно киириэххин санаатаххына, миигин булаар. Бу улахан да улахан биэһи туруордум.
Тетя Надя бүгүн Аайа үөрэххэ киирбитин бэлиэтээри түбүгүрэ сылдьар. Татьяна Иннокентьевна утаран көрбүтэ да, санаабытын оҥорон баран тэйэр майгылаах Надя ону ылымматаҕа чуолкай. Куоракка баар аймахтарын, билэр дьонун, бэйэлэрин оҕолорун, сиэннэрин түмпүттэрэ сүүрбэттэн тахса буоллулар. Даачаҕа таһырдьа остуол тардан кэбистилэр. Күһүҥҥү киһи күлбүтүнэн. Тетя Надя оҕуруотун аһа өлгөм, дьонун харса суох хамаандалаан, ким салаат кырбыыр, ким алаадьылыыр, Бүөтүргэ саамай эппиэтинэстээх үлэ тигистэ: аһаҕас уокка улахан чугуун иһиккэ узбектардыы плов астыыр.
– Кылаабынайа, луугу харса суох кутуохха наада. Кинилэр ириистэрэ тоҕо бороҥ өҥнөөх буоларый? Тоҕо диэтэххэ, лууктарын хараҥа бороҥ буолуор диэри мас арыытыгар ыһаарылыыллар.
– Пахай да! Ол хоруоруор диэри ыһаарыламмыт луук туох аанньа буолуой? Эн ол омуктары үтүктэн аскын хоруорда сылдьаайаҕын, киһи иһэ-үөһэ аһыйыах! – Надя куолутунан оҕонньорун мөҕөр-этэр.
– Надя, маннык мааны крахмаллаах ыскаатары даачаҕа тэлгээмэ ээ. Бу курдук лен ыскаатары Саҥа дьыл эрэ бырааһынньыгар туттуоха сөп, – Татьяна Иннокентьевна, хаһаайка дьиэттэн муус маҥан крахмалланан ха-чыгырыы сылдьар ыскаатары таһааран остуолга тэлгээн эрэрин көрөн, этэн көрдө да, биллэн турар, Надята ону ылыммата. Бырааһынньык остуола ханна да буоллун мааны буолуохтаах диир кини. Тетя Надя төһө да үөрэҕэ суох буоллар, ис-иһиттэн үчүгэйгэ, кэрэҕэ тардыһыылаах. Кини ити ыскаатара эрэ буолбакка, туох баар утуйар таҥаһа, сотторо барыта крахмаллаах буолар. Кини чэнчиһинэн, түргэн-тарҕан туттунуулааҕынан аймахтарыгар киэҥник биллэр. Хас да киһи кэлэн хонон-өрөн аастын, тетя Надя хайаан да муус маҥан хачыгырас утуйар таҥаһы тэлгээн биэрэриттэн Татьяна сөҕөр. Надялаахха кэллэххинэ боростуой иһиттэн аһаабаккын: биилкэтэ-ньуоската үрүҥ көмүс, эбиэккэ миинин көмүс дуйдаах үрүҥ фарфор иһиккэ кутан остуол ортотугар уурар идэлээх, чэйин тус-туһунан чааскыга куппат, хайаан даҕаны үчүгэй сэрбиис иһитин туттар. Надежда Дмитриевна көстөр дьүһүнүгэр даҕаны ураты геннааҕа биллэр. Кинини, омос көрөөт, туох эрэ улахан үлэһит дии санааччылар. Маҕаһыын атыыһыттара ас-таҥас үчүгэйин көрдөрөллөр, автобуска киирдэҕинэ миэстэлэрин тута туран биэрэллэр. Ол курдук кини ис-иһиттэн дьону баһыйар ураты күүстээх. «Сөп буоллаҕа. Кинээс сыдьааннарын ханнык да революция, социализм суурайар кыаҕа суох», – диир үгэстээх тетя Надя.
Ыалдьыттар бары мустубуттарын кэннэ даача хаһаайката Надежда Дмитриевна мааны остуолугар ыҥырда. Даачатын да иһитэ киниэнэ дьэрэкээн: салаат, фрукта арааһа фарфор сэрбиискэ ууруллан күҥҥэ күлүмүрдүү оонньууллар. Бүөтүр хотуна пловун хайҕаабытыттан сүргэтэ көтөҕүллэ сылдьар. Киһиэхэ барытыгар кичэйэн астаабыт аһын амсатыан баҕарар.
– Бэйи эрэ, эн, ыксаама! Ыалдьыттар остуолга да олоро иликтэриттэн хайдах итии аһылыгы сыҥалыыгын? – Надя кэргэнин сэмэлээтэ.
Кэлбит дьон суугунаһан миэстэлэрин булбуттарын кэннэ Надежда Дмитриевна туран тыл эттэ:
– Мин манна аймах-билэ дьоммутун биир үөрүүлээх түгэҥҥэ ыҥырдым. Биһиги ытыктыыр балтыбыт Татьяна кыра кыыһа Аайа үрдүк үөрэххэ экзаменын барытын туйгуннук туттаран киирдэ. Балтым барахсан олох охсуутун эрдээхтик тулуйан, оҕолорун үчүгэйдик иитэн, үөрэхтээх дьон оҥортоон эрэриттэн олус үөрэбин. Аҕата, бас-көс киһитэ суох оҕолору иитэр уустугун бары билэбит. Күтүөппүт Коля күөгэйэр күнүгэр үлэ үөһүгэр сылдьан, эмискэ биһиги кэккэбититтэн туораабыта барыбытыгар да улахан сүтүгүнэн буолбута. Биһиги аймаҕы өрө тардыахтаах, үрдүкү былааска тахсар кыахтаах киһибит ити курдук дьылҕаламмыта ыарахан. Аайа аҕатыгар майгынныыр кыыс, үөрэҕэр наар туйгун, кытаанах майгылаах, оттомноох оҕо инникитин аҕатын туйаҕын хатарыаҕа. Биһиги дьиэ кэргэн аатыттан эҕэрдэлээн туран бэлэхпитин туттарабыт, – диэн баран баархат тастаах хоруопкаттан кыһыл көмүс биһилэҕи таһааран кыыска туттарда уонна иэдэһиттэн кытаанах соҕустук сыллаан ылла.
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «ЛитРес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию на ЛитРес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.
