Коля билигин республиканы салайан олорор Василий Павловичтыын араас тэрээһиҥҥэ сылдьан элбэхтик бииргэ хаартыскаҕа түспүттэр. Улахан тойон буолбут киһи хайдах көрсөрө буолла, ама, үтүө доҕорун умнубата ини. Бэйи, наһаа уһаппакка бара сылдьыахха наада.

Аайа бастакы экзамена – өйтөн суруйуу. Ханнык тема кэлэрэ биллибэт, ол иһин оскуолаҕа барбыт суруйааччыларын айымньыларын хат ааҕыахха наада. Кыыс Пушкинкаҕа үлэтин курдук сарсыарда аҕыска тиийэр, киэһэ библиотека үлэһиттэрин кытта тахсан барар. Аайа библиотека чуумпу эйгэтин сүрдээҕин астынар. Манна үлэлиир эдэр дьахталлары ураты хараҕынан көрөр. Ааҕар саалаҕа үс библиотекарь тэҥҥэ үлэлиир: наадыйар кинигэҕин тута булан аҕалаллара, ааҕааччыларын кытта кэпсэтэллэрэ, таҥна-сапта, тутта-хапта сылдьаллара барыта киһи сүрэҕин ортотунан киирэр. Аайа сынньанаары гыннаҕына, бастакы этээскэ баар периодика саалатыгар баран, хаһыаттары, сурунааллары көрөр. Соҕотоҕун сылдьара чуҥкук соҕус, Лераны хаайан библиотекаҕа бииргэ сылдьан испиттэрэ даҕаны, кыыс кэлин араас биричиинэнэн сылтаҕыран кэлбэт буолла. Уопсайга олороро үөрэҕэр мэһэйдээх буолсу, табаарыһа, дьүөгэтэ элбэҕэ бэрт буолан, Лера сырыыта киэҥ. «Атын оройуонтан сылдьар кыргыттар английскайдыы сатаан да саҥарбаттар, кинилэр, хата, миигин сильнэй баҕайы дииллэр. Кинилэри наар суруйарга, тылбаастыырга эрэ үөрэппиттэр. Биһиги Мария Ивановнабыт үчүгэй билиини биэрбит эбит», – Лера оскуолаҕа ылбыт билиитигэр бу курдук бүк эрэнэр. Кыһаллара буоллар, Лера үөрэҕэр туйгун буолуохтаах этэ. Кини барытын ааһан иһэн түргэнник ылынар буолан, бэлэмнэнэ сатаабакка да наар үчүгэйдик үөрэнэрэ. Ол гынан баран үрдүк үөрэх ирдэбилэ атын, оскуолаҕа холоомо диэн дьүөгэтэ Аайа өйдөтө сатыыр даҕаны, кыыс истибэт.

Аайа бүгүн маҥнайгы экзамена. Кыыс долгуйан аанньа утуйбата, университекка ким-хайа иннинэ кэллэ. Сотору оҕолор мустан бардылар. Бүгүн өйтөн суруйаллар. Бу кэнниттэн үөрэххэ туттарсааччылар охсор аҥаардара эрэ хаалар үһү. Улахан аудиторияҕа элбэх баҕайы остуол турар, хойутуу кэлбиттэргэ миэстэ тиксибэккэ, остуолга үстүү буолан олорорго күһэлиннилэр. Экзамен тутааччы преподаватель, орто уҥуохтаах, ачыкылаах эдэр дьахтар, дуоскаҕа темалары суруйда. Икки тема оскуолаҕа барбыт классиктар айымньылара уонна үһүс көҥүл тема «Аныгы кэмҥэ ыччат миэстэтэ» диэн. Оҕолор суугунаһа түстүлэр, арааһа, үгүстэр көҥүл теманы таллылар быһыылаах. Сотору бэчээттээх лиистэри түҥэттилэр. Аайа үс тематтан хайатын таларын толкуйдаан көрөн баран, Лермонтов «Герой нашего времени» айымньытын талла. Печорин бэйэтин кэмигэр тоҕо сөп түбэспэтэҕин арыйыахтаах. Аайа үчүгэйдик билэр айымньытын төбөтүгэр сааһылаан, былааннаан баран, аа-дьуо суруйан барда. Өйтөн суруйууга үс чаас бэриллэр. Онон ыксаабакка суруйуохха сөп. Аайа алта лииһи суруйан баран, сыыһаларын көннөрөөрү, хат-хат ааҕан көрдө. Уһун дьылыгыр уҥуохтаах, кулгааҕын сабар уһун баттахтаах нуучча уола cуруйуутун ким-хайа иннинэ туттарда. «Өйдөөх баҕайы уол быһыылаах, үлэтин биэскэ суруйбута буолуо» Аайа аудиторияттан эрэллээхтик хааман тахсан барбыт уолу батыһыннара көрөн хаалла. Аайа суруйбут үлэтин хос-хос аахтаҕын аайы астыммат санаа киирэр, элбэҕи уларытыан, эбиэн-сабыан баҕаран көрөн баран, бириэмэтэ тахсан эрэрин иһин хайдах баарынан илдьэн биэрдэ. Кинини кытта бииргэ хас даҕаны оҕо түмүктээтэ.

Печориннар ханнык баҕарар кэм геройдара буолуохтарын сөбүн, судаарыстыба, уопсастыба бары тутула хайдах да киһиэхэ барытыгар сөп түбэспэтин, онон «лишнэй» киһи проблемата өрүү баарын дакаастыы сатаата. Кинини өйдүүллэрэ дуу, суоҕа дуу. «Таах даҕаны аһара бардым быһыылаах, ордук-хос куолута суох көннөрү айымньы ис хоһоонун биэриэххэ баара…».

– Ты сейчас в какую сторону идешь? Может, вместе пойдем? – эмискэ күп-күөҕүнэн тэрбэччи көрбүт нуучча кыыһа ситэн ылан санаатыттан аралдьытта. – Меня зовут Трофимова Лена. А тебя?

– Аайа.

– Ты на какую тему написала?

– «Герой нашего времени».

– А я выбрала свободную тему. Не знаю, что получилось. Вообще-то я могла бы «Войну и мир» выбрать, про философию дуба можно же было написать.

– Вот я тоже думаю, что тему чересчур усложнила.

– Ладно, что будет, то будет, ничего уже не поменяем. Так ведь?

Кыргыттар тохтобулга диэри аргыстастылар. Аайа автобус күүтэ хаалла, оттон Лена, үрүҥ-хара горуох ойуулаах былаачыйата тыалга тэлимнээн, чэпчэкитик үктэнэн сатыы бара турда.

Учебнай-лабораторнай корпус иккис этээһигэр истиэнэҕэ тэллэх саҕа испииһэккэ сочинение суруйбут оҕолор сыаналара тахсыбыт. Аайа араспаанньата бастакынан турарын булан ылла, сүрэҕэ кыл түгэнигэр тохтоон ылла – 5/4! «Һуу!» – кыыс чэпчэкитик өрө тыынна. Эппиттэрин курдук, өйтөн суруйуу кэнниттэн үгүс оҕо туораабыта. Аны история уонна омук тылын экзаменнара хааллылар. История, обществознание – Аайа сөбүлүүр предметтэрэ. Кыра кылааска сылдьан «Древняя история» учебнигын интэриэһиргээн эрдэттэн ааҕан кэбиһэрэ. Хайа баҕарар предмети үөрэнээччи ылынара-ылыммата учууталтан быһаччы тутулуктаах. Экзамеҥҥа бэлэмнэнэ сылдьан Аайа учууталларын элбэхтик санаата. История учебнигын ааҕа олорон Иван Петрович куолаһын бу баардыы истэн кэлэргэ дылы. История учуутала Иван Петрович кумааҕыта тойо суох эрчимнээхтик киирэн кэлэрэ, чочумча саҥата суох кылааһы эргиччи көрөн тура түһэн баран:

– Записываем тему, – сөҥ куолаһынан быһыта биэрэн эрэр курдук саҥарара. Уһун дьылыгыр уҥуохтаах буолан, дуоскаҕа төҥкөйөн туран суруйара. Онтон оҕо эрэ кутун тардан кэпсээн барара… Учууталлара бэртээхэй да кэпсээнньит! Аайалаах кылаастарын кыргыттара бары «Анкета» диэн тэтэрээттээх буолааччылар, онно «Ханнык предмети ордук сөбүлүүгүн?» диэн ыйытыыга уоллуун-кыыстыын бары историяны бастакынан суруйаллара. Иван Петрович уруогун билбэт оҕолору күлүү-элэк оҥостор идэлээх буолааччы.

– Көрүҥ эрэ, барбатах миин курдугунан көрөн турарын! Суох, суох, туох эрэ күлүм гынна ээ! Хайа?.. Ээ, доҕоттор, хараҕа улам өһөн барда, өһөн барда… – көннөрү сэмэлиирдээҕэр, кини ити ньымата оҕолорго ордук дьайара. Оҕолор, кылаас ортотугар күлүүгэ барымаары, бары историяҕа бэлэмнэнэн тиийэллэрэ.

Аайа киэһэ хойут библиотекаттан тахсан, ыксаабакка дьиэтин диэки баран иһэр. Күнү быһа күн уотун сыралҕаныттан сылайбыт дьон сөрүүн түспүтүгэр таһырдьаны былдьаспыт курдуктар. Ленин проспегар толору киһи. Пааралар аа-дьуо дьаарбайа сылдьаллар. Үтүө да киэһэ! Кыыс историятын билиэттэрин барытын ааҕан бүтэрэн, сүргэтэ көтөҕүллэн ахан иһэр. Дойдубут историята дьо-һун даҕаны, Аҕа дойду сэриитигэр Ийэ дойдуну муҥура суох таптыыр норуот ити айылаах бэлэмнээх, сэбилэниилээх өстөөҕү кыайдаҕа, партия үлэтэ-хамнаһа дьэҥкэтэ, ситиһиитэ элбэҕэ, былаана киэҥэ. Кыыс Сэбиэскэй Сойуус кини дойдута буоларыттан улаханнык киэн тутта саныыр. Америкаҕа үлэтэ суохтар элбэхтэр даҕаны, хайдах бэйэлэрин дьонун үлэнэн-хамнаһынан хааччыйбаттарый, уонна өссө куруук Сэбиэскэй Сойууһу утары араас үлэни ыыталлар. Кини дойдутугар дьон бары тэҥ, киһи барыта үлэлээх-хамнастаах, аччыктааһын диэн суох, астаҥас дэлэй. Бары инникигэ эрэллээхпит, сотору Коммунистическай тутулга тиийиэхпит. Ол киһи аймах муҥутуур сайдыыта буолуоҕа. Кини Сэбиэскэй Сойууска төрөөбүтэ – дьоло!

Бу курдук эргитэ саныы иһэн, Аайа Лераны көрсө түстэ. Омос көрөөт, баар-суох дьүөгэтин билбэтэ даҕаны. Кып-кылгас, быакаҕар джинсы дьууппалаах, кустук бары өҥүнэн оонньуур «разлетайка» куопталаах, ап-араҕас улахан пластмасс ытарҕалаах, араҕас улахан оҕуруолаах, эмиэ оннук дьүһүннээх платформа босоножкалаах, хараҕын харса суох халлаан күөх кыраасканан бистибит, халыҥ толлоҕор уоһун кып-кыһылынан помадаламмыт – букатын муода сурунаалыттан түспүт кыыс турар.

– Хайа, Аайа, киһини көрбөккө ааһа сыстыҥ дии! Биһиги Ванялыын киинэттэн иһэбит. Тоска баҕайы киинэ дии? – Лера, атаах оҕо курдук уоһун толлоччу туттан, куустуһан турар уолуттан ыйытар.

– Мин киинэни эрэ өйдөөн көрбөтүм, – дыраҕар сарыннаах, сахаҕа көстүүлээх уол күлэн ымах гынар.

– Бүт эрэ! Коммунистка дьүөгэм өйдүө суоҕа, – Лера солуута суох күлэн ылла. – Аайа, бачча киэһэ тоҕо соҕотоҕун дьаарбайа сылдьаҕын? Куорат күлүгээттэригэр түбэһээйэҕин. Ванюш, баар-суох подругабын дьиэтигэр атаарыах эрэ.