– Надо идти со всеми своими людьми в улус и громить, – эдэр Осип Галкин сутуругунан остуолу охсор. Кини – Иван Галкин быраата.

– Да, смирять можно только войною. Но небольшим разореньем, чтобы ясачной казне ущерба не было, – диэн Бекетов кэпсэтиини түмүктүүр.

Биир улууhу баран урусхаллаатахпытына, атыттар истэннэр утарылаhыахтара суоҕа, дөксө дьаhаах аҕалыахтара диэн түмүккэ кэллилэр. Онтон хайа улууска барары быhаардылар. Оччо ырааҕа эбэтэр олус чугаhа суох сир буолуохтаах диэтилэр. Биир хаһаак Дүпсүҥҥэ барарга этии киллэрдэ. Иван Галкиҥҥа дүпсүннэр улахан утарсыыны оҥорбуттара. Быйыл буоллаҕына дьаhааҕы аҕалбатылар. Сэрэппэккэ эрэ урусхаллыыр сатамньыта суох буолуо, маҥнай алта-сэттэ хаһаагы ыытан кэпсэтиннэрэн көрөргө диэн этии киирбитигэр сөбүлэстилэр.

Олунньу ыйга били ааспыт сайын өрүс үөhээ өттүгэр кыстыы барбыт дьон табыллыбакка эргиллэн кэллилэр. Тоҥустартан дьаhаах хомуйан, бултаан кыстыахпыт дии санаан барбыттара. Кыстаан олордохторуна, тоҥустар кэлэн саба түспүттэр. Онно нэhиилэ көмүскэнэн, аманаакка тутуллубут икки киhини босхолоон ыыппыттар. Ол эрэ кэнниттэн сэриилээбит тоҥустар барбыттар. Ытыалаhыыга баhылыктара Иван Колмогоров оххо табыллан өлбүт. Үксүлэрэ бааhырбыт. Онон төннүүhүбүт диэбиттэр. Эйэлээх тоҥустар баар буоланнар, сахалар олорор сирдэригэр диэри табанан түhэрбиттэр.

Сахаларга кэлэн биэс аты атыыласпыттар. Манна биир аты сэттэ киис тириитигэр ылаллара. Онно буоллаҕына уоннуу киискэ атыыласпыттар. Нэhиилэ тыыннаах эргиллэн кэлбиттэригэр үөрүү.

Кулун тутар ыйга улахан тымныы уларыйан, күнүс күн уоттанан, салгын арыый сылыйар. Күн уhаата, онон бохуокка барарга сөп буолла. Сырыыга-айаҥҥа, араллааҥҥа үөрэммит, дьиэлэригэр сытан тэhийбэтэх хаһаактар Дүпсүҥҥэ барар буолбуттарыгар үөрүүнэн хомуннулар. Маҥнай сэттэ киhилээх бөлөх айаҥҥа турда. Биир тылбаасчыты илдьэ бардылар. Сарсыҥҥытыгар Бекетов сүрүн күүhэ хоҥунна.

Маҥнайгы бөлөх дүпсүннэр ордууларыгар чугаhаабытын кэннэ, айан суолун кытыытыгар олорор ыал таhыттан киhи тахсан, ыҥыырдаах ат үрдүгэр түhэн, тиэтэлинэн сүүрдүбүтүн көрдүлэр. Ол аата утарылаhар сибикилэрэ билиннэ. Көннөрү иhэллэр диэн этэ барда дуу?

Маҥнайгы бөлөх тиийбитигэр ордууга олох чугаhаппакка, кэпсэппэккэ даҕаны, оҕунан ытыалаан төттөрү кыйдаатылар. Онон табыллыбакка, ыалга төннөн, сүрүн күүстэрэ кэлэрин кэтэстилэр.

Бекетов этэрээтэ кэлэн, ыалга хонон, сынньанан баран, ордууга тиийэргэ быhаардылар. Дьиэҕэ баппакка сорохтор алаас уҥуор көстөр ыалга тиийэн хоннулар.

Дьиэлээхтэр этэллэринэн, ордууга элбэх киhи мустубут үhү. Атын сиртэн баатырдары эмиэ аҕалбыттар. Тула балбааҕынан эҥин бөҕөргөтүү оҥостуммуттар. Онон утарылаhарга санаммыт дьону сарсын тиийэн сэриилииргэ диэн быhаардылар.

Сарсыныгар туран, аhаан-сиэн баран, туох эрэ булка барар курдук оҥостон, ордууга бардылар. Тиийэн, тыа саҕатыгар тохтоон, аттарын тииккэ баайталаатылар.

Дүпсүннэр ордуулара диэн балаҕан, ол таhыгар эмиэ улахан хотонноох балаҕан, хоспох, сарай баар. Онон бүтэр. Ордууну тула балбааҕынан, мууhунан, чигди хаарынан, мас ураhаны көтүрэн эҥин буом-хахха оҥорбуттар.

Айан суолунан элбэх аттаах дьон кэлэн тохтообуттарын көрөн, олохтоохтор, көмүскэнэргэ бэлэмнэнэн, дьиэттэн сүүрэн тахсаллара көстөр. Саба түһээччилэр тэрэгэр сүгэлэрэ килбэҥниирин, тимир саалара хороҥнуурун көрөр буолуохтаахтар. Хаһаактар бойобуой сүгэлэрэ биилээх тэрэгэрин уhуна биир хаамыы. Тимирэ чараас буолан чэпчэки. Уhун мас уктаах. Кылгас батастаах дьону сууhарарга олус табыгастаах.

Нууччалар куйаҕынан хаххаланан, оҕунан ытыалыылларыгар кыhаммакка чугаhаан, тарҕана тэнийэн, буомҥа ыкса кэлэннэр, уhун уктаах сүгэлэрин, кылыстарын кылбаҥнаппытынан бардылар. Баатырдар батыйаларынан охсуhан көрдүлэр да, баhыйтараллара билиннэ. Онно-манна охтуталаатылар. Хаһаактар хары хапсыhыытыгар кыайа-хото туттулар. Хаhыылара да салытыннарда. Улахан сэриигэ охсуhа үөрэммэтэх баатырдар, хас да киhилэрэ охтубутун көрөн, дьиэҕэ куоттулар. Киирээт, ааннарын иhиттэн олуйан кэбистилэр.

Нууччалартан биир да киhи охтубата. Аҕыйах киhи бааhырбыт. Кинилэри ырбаахы курдук кэтиллэр иилэҕэс тимир куйахтара, щиттэрэ абырыыр. Буом иhигэр киирэн, икки дьиэни төгүрүйдүлэр.

Маҥнайгы дьиэ аанын тоҥсуйан көрдүлэр. Аспаттар. Онтон аан халҕанын сүгэнэн охсуолаан лүҥсүйэллэрин кытта, дьиэ иhигэр оҕо ытыыра, дьахтар сарылыыра иhилиннэ. Тирии бүрүөhүннээх хаптаhын халҕаны өр гымматылар, сотору тоҕута-хайыта охсуолаан аҥаттылар.

Аhаҕас аанынан тимир саа уоhа быгаат, сүрдээх улахан тыас дэлби барбытыгар, сахалар бары уолуйан хааллылар. Сонно тута куйахтаах хаһаактар буорах буруотун быыhынан, дьиэҕэ көтөн түhэн, батыйа туппут баатырдары сүгэ хаптаҕайынан самнарыта биэртэлээн охтордулар.

Биир эмээхсин өмүрэн, ытыhын таhыйа-таhыйа бабыгыраабытын, тиэрэ анньан кэбистилэр. Сорох эдэр баатырдар сүрдээх улахан тыас дэлби баран, дьиэ иhигэр буруо бурҕас гыммытыгар, илиилэрэ-атахтара кыайан хамсаабат буолуор диэри уолуйдулар. Эр дьону барыларын дьиэ ортотугар умса сытыартаатылар. Туох да үлүгэрдээх ый-хай буолла.

Аны иккис хотонноох балаҕаны ылаллара хаалла. Дьиэ, хотон ааннарын эмиэ иhиттэн олунан кэбиспиттэр. Хаһаактар эргийэн, тула турдулар.

Ааны тоҥсуйдулар. Петр Бекетов маҥнайгы дьиэни, сааны тыаhатан, дөбөҥнүк ылбыттарын кэннэ, иккис дьиэ дьоно түргэнник бэриниэхтэрэ дии санаабыта. Эмиэ сүгүн бэриммэт, утарылаhар дьон буоллулар.

– Ломайте! – Бекетов абара санаата.

Халҕаны тоҕута-хайыта сыспыттарыгар, иhирдьэ эмиэ аймалҕан буолла. Сотору киирэр аан аҥас гынна. Кытыы хаптаhын хайдан, тостон баран ситэ арахсыбакка иҥнэн турарын ылан туора быраҕаары илиитин ууммут хаһаак, хардьыгынаабытынан охтон түhэн иhэн, тиэрэ эргилиннэ. Уолугун үүтүнэн ох батары сааллан курдаттыы тахсыбыт. Хоройо сылдьар.

– Тащите сена! – диэн Бекетов дьаhал биэрэр.

Кыбыыттан оту көтөҕөн аҕала-аҕала аанынан иhирдьэ симтилэр. Иhирдьэттэн оту төттөрү быраҕа сатыыллар. Көмүскэнээччилэр дьиэ иhиттэн муус түннүктэри тиэрэ анньан аҥас гыннаран, оту аhаҕаhынан таhырдьа быраҕаттаатылар. Ону хаһаактар төттөрү симэллэр. Иhирдьэ оҕо ытыыра, дьон айманар саҥата сүрдэннэ. Сорох хаһаактар кыбыыттан от эбии көтөҕөн аҕалаллар. Ону биир хаһаак атырдьаҕынан анньан ылан, аhаҕас аанынан иhирдьэ быраҕаттыыр, симэр.

– Огня! Через дверь пусть убегают. Не трогайте, – Бекетов ким куотар куоттун дии саныыр.

Иккис дьиэттэн чабычаҕы хайыта тыытан, уматан баран аҕалан иhирдьэ быраҕаллар. Сонно тута дьиэ иhигэр уот умайан сандаарыс гынар. Иhирдьэ тилигирэhии, сары-ору бөҕө буолла. Ким эрэ түннүгүнэн тахсаары төбөтө быган иhэн, сууллан иhирдьэ тимис гынна. Дьон уоттан тэскилээн, дьиэттэн хотоҥҥо киирэр кыараҕас ааҥҥа бөлүөхсэн симилиннилэр, тэпсистилэр да быhыылаах. Дьиэ аhаҕас аанынан таҥаhа умайбыт киhи ойон тахсан хаарга үҥкүрүйдэ. Биир хаһаак бэргэhэтин устан уот төлөнүн умуруораары сабыта охсуолаата.

Иhирдьэ дьон кыланара, буруоҕа тумнастан тыын былдьаһан хардьыгыныыллара иhиллэр. Ити икки ардыгар уот төлөнө аанынан, түннүктэринэн кытары кыыhан таҕыста. Хотоҥҥо уот, буруо киирэн сүөhүлэр оруластылар. Онтон дьон саҥата ньим барда. Хотон аанынан аҕыйах киhи куотан, тоҕо эрэ бары тыа диэки сүүрдүлэр. Биир киhи буруону эҕирийэн, хотон аанынан тахсан иhэн оҕунна. Ону таhырдьа соhон таhаардылар.

Уот сэтэрэн, өрө күүдэпчилэнэн, хара буруону кытта, үрүҥ паар үөhэ хоройон таҕыста. Барыта бүттэ…

Бары хомунан, аттарын диэки хааман суол устун субурустулар. Өлбүт хаһаагы сахалар ыҥыырдаах аттарыгар туора ууран, баайан илтилэр. Остуруок таhыгар илдьэн христианскай абыычайынан көмүөхтэрэ.

Сахалары уодьуганнаан, сыалларын ситиспит курдуктар да, кыайыы-хотуу, өрөгөй үөрүүтэ суох. Кулгаахтарыгар оҕолор ытаhыылара, дьахталлар сарылааhыннара, өлөн эрээчччилэр хоhооно суох улуйар саҥалара иhиллэргэ дылы. Киhи кэлэйиэн курдук дьаабыта буолла. Маҥнайгы дьиэҕэ баар бэриммит сахалары тыыннаах хаалларбыттара кэлин кэмсиммит санааларын уҕарыппат. Аттарыгар тиийэн, сирэй-сирэйдэрин көрсүбэккэ, миинэн, салайан суолга киллэрдилэр.