– А вот Петрушка крещеный. Он тоже якут.

– Петрушка наш. А этот якут рубанет тебя топором по башке и не подумает, что согрешил.

Кыра муруннаах, кэтит мэлтэгэр эттээх сирэйдээх саха доҕоруттан ыйытар:

– Ити нууччалар тугу кэпсэтэллэрэ буолуой?

– Киммилэр, доҕоор. Бука, тойоттор көрбөттөрүгэр сынньана түhүөххэ дииллэрэ буолуо. Ити улахан уҥуохтааҕа сүрэҕэ суох киhи быhыылаах, сотору-сотору сынньанар. Кыратык сыҕарыт эрэ, – иккиhэ үлэлиирин тохтоппокко эрэ саҥарар.

Күhүн буолан сөрүүдүйэн, үлэлииргэ үчүгэй буолла. Сахаларга тутуу маhын тыаттан оҕустаах сыарҕанан сыылларан таhаллар. Сорох маhы мыраан үрдүттэн түhэрэллэр. Элбэх киhи күргүөмүнэн үлэлээн, балаҕан ыйын бүтүүтэ хас да дьиэни тутан бүтэрдилэр. Саҥа дьиэлэри уhуктаах мас кириэппэhинэн эргиттилэр. Аллара көhөн, үрдүттэн олорон үлэлииллэр.

Петр Бекетов маннык улахан событиены суруйтаран, государга биллэрэргэ сананна. Суруксут кэлэн, суруйаары кумааҕытын иннигэр ууран, хаас куорсунун төбөтүн чэрэниилэҕэ уган бэлэмнэммитин кэннэ, атамаан, төттөрү-таары хаамыталыы сылдьан, тугу суруйуохтааҕын этэр. Маҥнай, үгэс быhыытынан, государь чыынын-хаанын, аатын, сылы, күнү суруйтарда.

– Того же году сентября в двадцать пятый день по государеву цареву, – диэн баран Бекетов суруксут суруйан бүтэрэрин кэтэhэ түhэр. Онтон салгыы этэр: – Цареву и великого князя Михаила Федоровича всея Руси, указу поставил я, Петрушка, с казаками… Нет, не пиши с казаками. Пиши с служивыми людьми. Написал? Дальше так. С служивыми людьми на Лене реке острог. Острог для государева величества в дальней окраине и для государева ясачного сбору. Написал?

– Да, – суруксут суруйан бүтэрэн баран этэр.

– Так пиши. Ясачного сбору и для приезду якутских людей. А преж того на Лене реке и в якольской земле государева острогу не бывало нигде. Написал?

– Да.

– А поставил государева новый острожок я, Петрушка, против якуцкого князца Мымакова улуса и меж иными, – диэн баран суруксут суруйан бүтэрэрин кэтэhэн тохтуу түhэр. – Многими улусами среди всей якуцкой земли.

Суруксут суруйан бүтэрбитин кэннэ аахтаран истэр.

– Хорошо. Еще пиши – и отныне, вся Якуцкая земля считаю государевай землей Российской. И все. Дай подпишу, – Бекетов суруксут суруйбут суругар илии баттаан баран, кииhи кытаахтаабыт хотой ойуулаах бэчээтин ууран бигэргэттэ.

Саҥа остуруок тутуллубут малааhыныгар хоhо суох киэҥ истээх, ортотугар тулааhын баҕаналаах саамай улахан дьиэлэригэр мустан аhаатылар. Быраага көөнньөрөн истилэр.

Сахалар малааhыҥҥа атын кыра балаҕаҥҥа муhуннулар. Нуучча арыгытын истилэр, килиэбин сиэтилэр. Нууччалар хас да саха кыыһын, дьахтарын тутан аҕаланнар, ясырь диэн ааттаан олордоллор. Ол дьахталлар астарын астыыллар уонна түүҥҥү ойох буолаллар.

– Бу бурдук астара үчүгэй ас эбит, – хара бытыктаах улахан саха киhитэ тутан олорор килиэбин көрбөхтүүр.

– Биhиэхэ дьэ киhи астынар гына амсаттылар. Бэйэлэрэ күн аайы сииллэр үhү, – Хачарба диэн ааттаах кыра уҥуохтаах киhи килиэби айаҕар уган ыстыыр.

– Нууччалар бодорустахха судургу эбиттэр. Дьон дьон курдуктар, – үhүс киhи саҥата иhиллэр.

– Хата, кимнээҕэр үчүгэйдик аhаталлар. Мин Сымыhах баайга дьиэ туппутум. Онно үлэhиттэрин кур сыhык этинэн, хара иhинэн аhатара. Ону даҕаны тото-хана сиэппэт, – Хара Бытык миинтэн баhан сыпсырыйар.

– Нууччалар талаан аҕалбыт сылгыларын этинэн аhаталлар, – кытыыга олорор киhи саҥата иhиллэр.

– Туох да диэбит иhин, нууччалар – үчүгэй дьон, – үhүс киhи көмүскэhэр. – Ити акаары дьон нууччалары утарсаллар. Ох саалаах эрэ эрээри, тимир саалаах дьону кытта охсуhан өлөллөр. Хаhан кинилэри кыайаары. Нууччалар киис тириитин көрдүүллэр. Ону биэрэ-биэрэ олордуннар ээ, хам бааччы. Оччоҕо тыытыа суох этилэр.

– Доҕоттоор, бу олорон, мин биири санаан кэллим. Ону кэпсиибин дуо? – Хара Бытык дьонун эргиччи көрөр.

– Кэпсээ.

– Үнүр тыаҕа икки нууччаны кытта мас кэрдэ таҕыстым. Онно, арай, тииккэ моҕотой чыбыгыраан таҕыста. Биhиги түhэрээри, тула туран маhынан быраҕаттаатыбыт. Онно мин хамсаабакка туран, соруйан, сиргэ түhэн сүүрбүт моҕотойу куоттаран кэбистим.

– Тоҕо?

– Эмискэ санаатым – бу атын омуктар кэлэн, маспытын кэрдэн, кыылбытын-сүөлбүтүн өлөрөн эрдэхтэрэ диэн. Көр, моҕотойу кытары харыhыйдым ээ. Киhи оннук буолар эбит…

Бары саҥата суох санааҕа түстүлэр.

Промысловиктар ыраах тиийэн бултаары, биир кочанан аллара диэки устубуттара. Алдан өрүс төрдүгэр тиийэн, кыра үүтээн дьиэ туттан, кыстаан олорон бултуур санаалаахтар. Аҕыйах киhи чугас эргин сылдьан бултуур. Оттон хаһаактар тутууга үлэлииллэр. Остуруок тутуута билигин даҕаны ситэрэ ыраах. Сорох дьиэлэргэ орон да, оhох да оҥоhулла илик.

Хаар түспүтүн кэннэ, сахалар от-мас тиэйиитигэр үлэлээтилэр. Сорохтор дьиэбит үлэтэ хаалла диэн көҥүллэтэн бардылар. Остуруок иhигэр тутуллубут саха балаҕаныгар ясырь дьахталлар олороллор. Иккис саха балаҕана аманаакка ананан тутуллубута. Онно киис тириитин аҕалартан аккаастаммыт аҕа ууhун баhылыгын эбэтэр харыhыктаах киhилэрин аҕалан хаайан сытыарыахтаахтар. Дөксө «съезжая изба» диэн ааттанар, саха тойотторун көрсөр эҥин улахан балаҕан тутуллуохтаах.

Алтынньы – албын ый. Төhө да хаар түспүтүн иhин, ичигэс буолар. Күн кэм да уhун. Хаар чараас буолан, булка хаамарга үчүгэй. Бу кэмҥэ булт элбиир. Улааппыт, сиппит кыыл оҕото мэнээктээн, чараас хаарга суола-ииhэ дэлэйэр. Ону көрө-көрө кэлии киһи күндү түүлээх элбэх дойдута эбит дии саныыр. Баайы-дуолу сомсон ыларга ымсыы, оҕуруктаах санаата күүhүрэр. Саха баайдара элбэх түүлээхтээх эрээрилэр соруйан кистииллэр дэhэллэр.

Сэтинньи ый үүннэ. Хаар халыҥаан, күн кылгаан, халлаан тымныйан барда. Киис тириитэ эрдэ ситэр. Тоҕо эрэ биир да киис тириитин аҕала иликтэр. Ол эрээри билигин эрдэ. Булчуттар тыаттан киирэ иликтэрэ буолуо. Ахсынньы ый үүннэҕинэ аҕалыахтара.

Ый ортотун диэки Өйүк баай ыыппыт киhитэ биэс уон кииhи аҕалан туттарда. Онтон сотору Мымах баай кэлэн, түөрт уон киис тириитин биэрдэ. Бекетов кинини үчүгэйдик көрүстэ. Ол эрээри «элбэх дьонноох эрээригин кыраны аҕалбыккын» диэтэ.

Ахсынньы саҥатыгар Лөгөй тойон түөрт уон кииhи аҕалла. Билигин кииhи күргүөмүнэн аҕалыахтаах этилэр да, мэлигир. Олох мэлитээри гыннылар дуу диэбиттэрин кэннэ, били дьаhаах төлүөх буолан андаҕайбыт Мэҥэттэн Босхоҥ Боруохал отут кииhи аҕалла. Улахан аҕа ууhун аатыттан диэтэххэ аҕыйах.

Ахсынньы бүтүүтэ онтон-мантан кэлитэлээтилэр да, сүүрбэччэлии, бэл, уоннуу эрэ киис тириитин аҕалан туттардылар. Холобур, Нөөрүктээйи тойоно Чыппа Кэрэмэй уон икки эрэ киис тириитин ыыппыт. Ноҕой боотуртан сүүрбэ киис тириитэ кэллэ. Арай Хатылы баайа Аан Үөчэй алта уон киис тириитин ыыппыт.

Тохсунньу ый ортотугар диэри кэтэстилэр да, икки эрэ киhи кэлэн барда. Халыҥ хаҥаластар мэлиттилэр. Кинилэртэн Өйүк эрэ ыыппыта. Дыгын уолаттара биллибэтилэр.

Петр Бекетов десятниктары, пятидесятниктары, сааhырбыт хаһаактары кытары сүбэлэhэргэ быhаарынна. Маннык быhыы салҕанан бардаҕына, хайдах да табыллыа суох. Саха балаҕаныгар киирэн, остуол тула олордулар.

– Казаки, вы видели, иноземцы дурны и не послушны, – диэн Бекетов этиитин саҕалаата. – Слишком мало ясака привезли. От иных совсем нет. Что будем делать? Как привести их под великую государева руку?

Хаһаактар бэйэ-бэйэлэрин көрсөн саҥата суох олордулар. Ким саҕалыырын кэтэhэллэр быhыылаах. Онтон Тимофей диэн сааhырбыт хаһаак:

– Аны сайын соҕурууттан дьон эбии кэлэллэрин кэтэhиэххэ, – диэн эттэ.

Бекетов сөбүлэспэтэх курдук баhын хамсатан баран, этэр:

– Не горазд ты, Тимофей Петрович, говорит. У меня сумненья есть, что придет много людей. Якутскую орду можно малыми силами покорить.

– Истинно так, – Василий диэн хаһаак өндөх гынар. – Их только жестокими приступами можно смирять. Детей и жен полон взять, дома их жечь. Чтобы иноземцы слышали государеву грозу и боялись, и государев ясак привозили. Только так. Других слов они не понимают.