— Што вы можаце сказаць пра Асадчага? — Сцяпан Васільевіч нібы чытаў яго думкі.
— Врат маёй нявесты,— Павел крыху разгубіўся, крануўшы сваё асабістае.
— Ведаю,— кіўнуў Бурмакоў.
— Я магу быць неаб’ектыўным,— запярэчыў Павел.— Мне ён падабаецца. Вясёлы, разумны. Лепшы фізік і матэматык школы. Чэмпіён рэспублікі па шмат-бор’ю, хаця, што я паўтараю, гэта ж ёсць тут,— паказаў ён на спіс.— А ўвогуле, выбар удалы,— памуляўся, але дадаў: — Я ўлічваю, што, магчыма, нам прыйдзецца мець яго за таварыша ў палёце.
— Разумею,— Бурмакоў забраў спіс, прабег вачамі па прозвішчах.— Я гутарыў з ім. Уражанне добрае.
Вядома, Паўлу вельмі хацелася, каб менавіта Віця Асадчы быў з імі, аднак больш Бурмакову нічога не сказаў. Гэта вырашыць камісія, строга ўзважыўшы ўсе «за» і «супраць». I ён перамяніў тэму:
— Сцяпан Васільевіч, я прачытаў, здаецца, усе гіпотэзы аб касмічных прышэльцах.
— Цудоўна. Выкраім некалькі дзён, каб вы маглі на свае вочы паглядзець тыя старажытныя помнікі.
— Няўжо вы таксама...
— Упэўнены, што на Зямлі былі іншапланецяне? Бадай, не. Надта фантастычна. Аднак і адкідаць гэта меркаванне таксама не хачу. Пакуль няма доказаў ні таго, ні другога.
— Былі на Зямлі — не маглі не пабыць на Марее?
— Вы правільна зразумелі маю думку, хаця вывад зусім не абавязковы. 3 усяе Сонечнай сістэмы, на мой погляд, толькі дзве планеты маглі зацікавіць чужынЦаў. I хто ведае...— Бурмакоў адвярнуўся да цёмнага акна, за якім шумеў вецер, пагойдваліся вершаліны высокіх бяроз. I раптам неспадзявана для Паўла бясстраснасць, якая з’явілася на твары Бурмакова ў час размовы пра іншапланецян, знікла, і ён горача прамовіў:— Як хораша на Зямлі! Гэта асабліва разумееш там, у прасторы, акружаны маўклівым холадам. Нават адчуваючы пад нагамі цвёрды грунт. Было са мной на Месяцы. Усё навокал новае, цікавае — чужыя камяні, застылая лава, незлічоныя кратэры. Глядзець бы, мацаць рукамі, а вочы міжволі шукаюць на небе Зямлю. Так самотна зрабілася, тужліва — хоць плач. Ведаеце, вярнуўся на карабель і ўключыў тэлевізар.— Але ж потым... Звычайная чалавечая цікаўнасць перамагла,— усміхнуўся Сцяпан Васільевіч.— Таму і на горы лазіў, і ў кратэры спускаўся.— Ён ажывіўся, ахоплены ўспамінамі.— Ведаеце, пейзаж быццам аднастайна-панылы, а прыгледзішся — багацце прыроды.
— Падобна, і Марс такі.
— Мёртвы, хочаце сказаць? Мажліва. Ды зараз ужо ніхто не спадзяецца сустрэць на Марсе тое, што мы называем жыццём. Пасля аўтаматычных разведчыкаў смешна казаць пра каналы, ледавікі, імхі. Справа ў іншым. Марс — чарговая вышыня, якую бярэ чалавек. Некалі людзі пабываюць і каля зорак. Гэта будзе цудоўны век! Я зайздрошчу нашчадкам, і я шчаслівы, што мне, можа, выпадзе пракласці на гэтым шляху першую сцяжынку.
Узнёсласць Бурмакова перадалася Паўлу. Раней прыглушанае адчуванне радасці і гордасці, што і ён належыць да сям’і першаадкрывальнікаў, агарнула яго. Павел быў удзячны Сцяпану Васільевічу, які выбраў у экспедыцыю яго, і зараз у думках даваў слова, што не падвядзе, апраўдае гэты вялікі давер. Сказаў жа адно:
— I я шчаслівы!
Стрыманы ў пачуццях, Бурмакоў добра разумеў стан свайго маладога паплечніка, здагадваўся, якая бура тоіцца за гэтай знешняй разважлівасцю. Але і ён толькі паклаў руку на Паўлаву і моцна паціснуў. А потым ужо іншым тонам — ветлівага гасціннага гаспадара — сказаў:
— Загаварыліся мы з вамі, Павел Канстанцінавіч. А салаўя нават спевамі не накорміш.
Калі спускаліся па лесвіцы на першы паверх, дзе была падрыхтавана позняя вячэра, дадаў:
— Люблю паесці і каб ежа была натуральная, Гэта мая слабасць.
— Робіце запас перад кансервавым харчаваннем? — Паўлу было надзвычай лёгка з Сцяпанам Васільевічам, як з роўным.
— Успамінамі не наясіся,— Бурмакоў падхапіў жарт.— Але і пазбаўляцца іх не варта.
Гэты вечар запомніўся Паўлу надоўга.
V
3 аэрапорта Павел, зноў не пазваніўшы, адразу паехаў да Валі. Аднак, калі ўжо апынуўся ў пад’ездзе, раптам захацеў, каб яе не аказалася дома — упершыню забаяўся сустрэчы. Валя ж напэўна пакрыўдзілася, што збег нечакана, нічога пэўнага не сказаўшы, што за дзесяць дзён не выбраў хвіліны пазваніць. I хіба можа быць апраўданнем яго боязь прынесці ёй засмучэнне? Павел нерашуча патупаў каля ліфта, уздыхнуў і накіраваўся да лесвіцы. Убачыць Валіны сумныя вочы было яму больш цяжка, чым паднімацца на адзінаццаты паверх пехатою.
Усё-такі Валя была дома. Яна адчыніла дзверы, і тады ён успомніў, што сёння нядзеля, выхадны.
— Павел? — Голас быў прыязны, аднак вочы не заіскрыліся, як звычайна, радасцю. Дзяўчына або не хацела, або не магла дараваць яму.
Ён прытуліў Валю да сябе, вінавата сказаў:
— Я і зараз ні ў чым няўпэўнены.
Яна адхілілася, паглядзела дапытліва.
— А ў чым ты зараз,— зрабіла націск на слове «зараз»,— няўпэўнены?
— Што пападу ў экспедыцыю на Марс. Да канца няўпэўнены...
— Вы што, згаварыліся? Ты, Віцька? Я ж здагадвалася, здагадвалася! Калі так пойдзе, я не ручаюся, што і сама не залезу ў ракету,— і крыўда, і адчай звінелі ў яе голасе.— Калі ж усё высветліцца?
— На жаль, незадоўга да старту.
— Я не вытрымаю, Паўлік,— Валя ўжо не злавалася, ёй проста было сумна. Але праз імгненне яна справілася са сваім настроем, а можа, толькі зрабіла выгляд, што справілася, казытнула пышнымі валасамі Паўлаў нос і павяла ў пакоі: — Летуценнік ты ў мяне. Чуеш, мне і хочацца, каб цябе ўзялі, і хочацца, каб адставілі. А як падумаю, што могуць сапраўды не ўзяць, аж злосць разбірае. Не магу дапусціць, каб нехта быў больш варты. Я сябелюбка, праўда?
— Ты вельмі добрая, мая любая. Мне таксама цяжка расставацца. Але, каб не было ў мяне цябе, мне было б яшчэ цяжэй.
— Пасля таго як у бацькоў папыталіся дазволу на Віцеву падрыхтоўку, я пра ўсё здагадалася, хаця і раней падазравала. Спачатку сэрца як абарвалася. А потым, ведаеш, нават заганарылася. Думаю, буду штодня сядзець каля тэлевізара і чакаць навін. Вы ж будзеце расказваць, як вам там, праўда? А калі-небудзь ты скажаш нешта такое толькі мне адной, праўда, Паўлік? — Голас у яе крыху змяніўся, аднак адразу ж зноў стаў вясёлым. Надта вясёлым.
У Паўла таксама камяк падступіў да горла. Не чакаў ён, што здарыцца між імі такая горкая размова, калі абаім плакаць хочацца. Думалася, што спачатку радасць, а слёзы некалі потым.
— Не бядуй, Валюшка,— ён пяшчотна ўсміхнуўся,— да старту яшчэ не чатырнаццаць секунд. Затое якое цудоўнае будзе вяртанне!
— Я буду вельмі чакаць, Паўлік. I годзе нам абаім ныць. Мы ж з табой моцныя, так? Ну то займіся чым, а я прыгатую каву. Абедаць будзем, як тата з мамай прыйдуць,— і яна выбегла ў кухню.
Павел паглядзеў ёй услед і, шчаслівы, падумаў, што яго Валя добры-добры чалавек, што ён ніколі і ні ў чым не будзе больш ад яе таіцца. I радасці, і нягоды будуць у іх агульныя. Ён падышоў да кніжнага стэлажа, які займаў усю глухую бакавую сценку пакоя, і з задавальненнем прабег позіркам па вокладках. У апошні час многія пачалі замяняць друкаваныя на паперы кнігі запісамі — іх можна было слухаць або чытаць на экране — як табе хочацца. Напэўна, у час, калі чалавек, як ніколі раней, густа абрастаў бытавымі рэчамі, гэта было больш зручна. Бо цэлы збор твораў можна запісаць на некалькі невялікіх крышталікаў. Вядома, новае заўсёды прыходзіць на змену старому, гэта закон жыцця. Павел разумеў, што і друкаванае слова паступова саступіць дарогу іншым формам перадачы інфармацыі. Але ён не хацеў бы, каб мастацкая літаратура цалкам перайшла ў крышталікі, у запісы. Знікла б чароўнасць знаходжання сам-насам з кнігай, нібы з’явіўся б нехта старонні — ці то голас з яго ўласным успрыманнем думкі пісьменніка, ці то надта раўнадушны, незацікаўлены экран. Ёсць нешта непаўторнае, хвалюючае ў тым, што бярэш кнігу ў рукі, гартаеш старонкі, можаш вярнуцца да прачытанай думкі, якая цябе нечым уразіла.
Бібліятэка ў Валі была багатая, і ці не чвэрць яе складала навуковая фантастыка. Праўда, гэта была Віцева заслуга. Сама Валя фантастыку не прызнавала, лічыла, што і ў паўсядзённым жыцці і працы нямала было такога, што не выдумае ніводзін фантаст. I ў прыклад заўсёды ставіла свой навуковы інстытут, дзе была адкрыта таямніца фотасінтэзу і дзе паспяхова ўмешваліся ў спадчынны механізм расліннай клеткі. Павел, пасмейваючыся, пытаўся, ці бачыла яна тэлекінэз у дзеянні, ці сустракала іншапланецян у гэтым сваім «паўсядзённым» жыцці? Валя гарачылася, даказвала, што лепш рэальнае падарожжа да Месяца на сучасным караблі, чым уяўны палёт да зорак на фатонным зоркалёце, якога, напэўна, ніколі не пабудуюць. Павел навуковую фантастыку любіў, быў упэўнены, што яна развівае ў чалавеку своеасаблівае, раскаванае, незалежнае ад прывычных разуменняў, стандартаў мысленне, і, спрачаючыся, лёгка заводзіў Валю з яе доказамі ў глухі тупік. Дзяўчына тады сердавала. Раней Павел лічыў, што праз самалюбства. А зараз раптам падумаў, што ў ёй падсвядома жыло прадчуванне павароту ў ягоным лёсе. Як, бадай, кожная жанчына, Валя ў дачыненні да свайго выбранніка была эгаістычная, не хацела яго дзяліць ні з кім і ні з чым. Космас жа пагражаў забраць у яе Паўла надоўга.
