Косця думаў схадзіць да брыгадзіра, сказаць, што дваім зацяжка — столькі машын. Але Юзік адгаварыў:
— Хлопцаў у нас болей няма. Пашлюць зноў Жвіра. I нам бадай што ўсё роўна — з ім ці без яго. А дзяўчыну браць...
Дваім і на самай справе было цяжка. Вечарам яны прыязджалі на стан, як пабітыя.
Іншы раз, калі нанач у неба выходзіў белы месяц, — памочнік брыгадзіра, каржакаваты чарнявы малдаванін выносіў з вагончыка баян. Тады дзяўчаты, падбухтораныя Пецькам, беглі ў палатку цэлым гуртам і, не даўшы нават Юзіку павячэраць, выводзілі яго пад пахі на валейбольную пляцоўку. Юзік упіраўся, наравіўся, але праходзіў некалькі кругоў рухавай полькі, знарок узнімаючы цэлую хмару пылу, і ішоў спаць.
Пазней з’язджаліся шафёры, і каторы з іх, не баючыся, што пасадзіць акумулятары, уключаў фары, — лепшых танцаў не трэба.
Косця глядзеў на гэтую вясёласць другіх, успамінаў Валю, адчуваў, што ўвесь вечар не знойдзе сабе месца, і, не разбіраючы дарогі, падаваўся адзінотаю ў стэп.
Высока ў небе свяціўся Млечны Шлях. Кругом на небасхіле міргалі агнямі камбайны. Скрозь пахла сухім пяском і свежым іржышчам. Шэрая, без канца і краю, роўнядзь абуджала ў душы хараство і лёгкасць. I Косцю думалася, як было б добра, каб сюды прыехала яна, Валя, была разам з ім у гэтую дзіўную ноч, што так мякка ляжала над стэпам без малюсенькага павеву ветру.
У такія хвіліны яго запаланяла нейкая пяшчота да Валі, і ён адчуваў, што любіць Валю, любіць моцна, аж да болю ў сэрцы.
Аднойчы Косця вярнуўся ў палатку, пабольшыў у лямпе кнот і сеў за стол, напісаў Валі доўгае, аж на чатыры старонкі, пісьмо.
Прайшоў месяц, другі, але адказу не было. Косця знайшоў вольны час, сабраў у брыгадзе ўсю пошту і паехаў на цэнтральную сядзібу, спадзеючыся, што ў гэты дзень абавязкова ад Валі атрымае пісьмо.
Пісьмы былі амаль усім. Юзіку нават два. А Косцю... Ён папрасіў бялявую дзяўчыну паглядзець яшчэ раз. Яна ператасавала тоўстую калоду пісем, падняла на яго вочы і развяла рукамі:
— Няма.
Косця выйшаў з пошты, як што згубіўшы, і накіраваўся на цэнтральны ток, адкуль павінна была ехаць машына ў першую брыгаду, і напаткаў Пецьку Жвіра.
— Прабач, не маю часу... — задыхаўся ад беганіны Жвір. — Спяшу на пошту. Званіць у абком камсамола. Мяне заўтра за граматамі пасылаюць. Хочаш, і табе дам. Нябось, заслужыў.
— Заслужыў не толькі грамату, а нават — значок! — Косця адчуў, як да яго падступае злосць. — А вось табе, браце, на камсамольскім сходзе вырашылі даць вымову, за гультайства. Дарэчы, я забыўся, што гэтыя два тыдні ты дзяліў узнагароды і не з’яўляўся на працу.
Жвір скрывіўся:
— А з цябе, як бачу, не здзьмулі яшчэ ў інстытуце гэты самы, ну... — ён пстрыкнуў пальцамі, — патрыятычны пушок...
— Добра, калі пушок расце на крыльцах, а ў цябе ён прыліп да рыльца, га? — ужо здалёк адказаў Косця.
Жвір стаяў, як мыла з’еўшы, ужо не ведаючы: ці ісці на пошту ці вяртацца назад.
I тым жа днём, пэўна, так і не з’ездзіўшы ў Кустанай, прывалокся ў брыгаду.
Вечарам, б’ючы на нагах ап’янелых ад крыві камароў, Юзік каторы ўжо раз перачытваў уголас пісьмо, а Косця, каб не чуць чужой радасці, бухнуў на ложак, накрыўся з галавою коўдрай і задыхаўся ад злосці. Потым суцешыў сябе, што пісьмо ад Валі можа змарнавалася ў дарозе, і папрасіў у Юзіка чысты ліст паперы.
— Што, на пісьмо? — спытаў Юзік, вырываючы з сярэдзіны сшытка двайны чысты ліст.
— Напішу ёй.... — зморшчыўся Косця.
— Каму? — падскочыў Юзік. — Валі? Выкінь з галавы. Яна выйшла замуж. — I яму, здаецца, самому зрабілася сорамна. — Выбачай, я ведаў пра гэта перад ад’ездам на цаліну, але не рашыўся ўсё сказаць... Думаў, пройдзе ў цябе ўсё гэта — скажу.
Косця, хапаючыся за білы ложкаў, выйшаў з палаткі, убачыў брыгадзіра і папрасіўся нанач на трактар.
3 ворыва Косця вярнуўся на другі дзень у поўдзень. Вывернуў гусеніцай дошку з рукамыйнікам і заглушыў трактар, чакаючы чыйго-небудзь крыку. Але з палаткі выйшаў босы ў адных трусах, эагарэлы, як смугаль, Юзік. Усміхнуўся, паказаўшы белыя зубы, і шпурнуў у кабіну, наровячы пацэліць у Косцю, запылены валейбольны мяч:
— Ломіш, дружа! Мусіць, ведаеш, што праз тыдзень едзем дадому?
— Нікуды я не еду... — панура адказаў Косця і выкінуў з кабіны мяч.
Сапега ці прыняў гэта за жарт ці не разабраўся, што кажа Манцэвіч, і выклаў сваё:
— Па дарозе заедзем у Маскву, га?
Косця саскочыў на зямлю, падняў дошку з рукамыйнікам, прыставіў яе да вагончыка.
— Я ж табе сказаў, што застаюся на цаліне.
— Як?.. — Юзікавы вочы зрабіліся вялікія і круглыя, як яблыкі. Ён падаўся назад, зачапіўся за нешта і мякка сеў у пухкі пясок. — Здурнеў!.. А інстытут? — Юзік, абапёршыся на рукі, устаў, шмаргануу далоняй аб далонь, выціраючы пясок. — Не таварыскі ты хлопец. Не слухаеш, што табе кажуць. Ды наогул... — ён махнуў рукою, — што з табою гаварыць.
Юзік узяў пад паху мяч і пасунуўся, ледзь перастаўляючы ногі, у палатку.
А ў дзень ад’езду выкленчыў недзе ў магазіне бутэльку — як яна сюды трапіла — «Белавежскай горкай» і недзе на пошце купіў «Як гартавалася сталь». Наслініўшы хімічны аловак, напісаў на адвароце вокладкі дробненькім нязграбным почыркам «Вечнаму цалінніку» ад яго, Юзіка, а ўжо падвыпіўшы, без перастанку гаварыў, паціскаючы худымі плячыма:
— Не разумею, ну, не разумею... — і разводзіў рукамі. — Трэба было спачатку ўладкавацца ў інстытут. Любымі сродкамі.
Правёў пасля Косцю аж да павароту, адкуль ужо быў відзён палявы стан першай брыгады — чарнеў вагончык і зводдаль яго бялела яшчэ нераскіданая палатка.
— Ну, бывай, помні, што жылі разам. I абавязкова вяртайся ў інстытут. Можа яшчэ і мяне застанеш там.
Не аглядваючыся, пайшоў пад доўгую і нізкую, як барак, сталоўку, дзе ўжо стаялі машыны, поўныя людзей і гатовыя ў дарогу, дзе ўжо весела спявалі, перабіваючы адзін аднаго:
Вьется дорога длинная,
Здравствуй, земля целинная,
Здравствуй, простор широкий,—
Весну и молодость встречай свою.
Ці ад гэтай песні ці ад лёгкага хмелю ў галаве Косцю зрабілася лёгка і вольна на душы. Ён доўга стаяў, гледзячы Юзіку ўслед, і думаў, што Юзік казаў праўду: яны ўбачацца, няхай сабе не так скора, праз колькі год, і, калі Юзік згубіўся за машынамі, рушыў наўпрасткі полем туды, дзе яшчэ ля вагончыка бялела палатка. Поле ляжала роўнае, як кінуць вокам, шэрае і радаснае ў сваім бязмежным размаху. Блізкасць зімы не кранала яго красы. I толькі вецер разносіў скрозь у сваёй цеплыні дамешаны холад. Высока сінела чыстае неба. У ім, распластаўшы дужыя крылы, плаваў арол. Зрабіўшы круг, ён раптам упаў на шэрае ржышча. Косця паскорыў крок. Але арол, ужо лопаючы крыллямі, узнімаўся ўгору. Яго магутныя кіпцюры сціскалі нешта яшчэ жывое.
— Што ж ты ўпусціў... — пачуў Косця і спыніўся, а калі аглянуўся — убачыў, што да яго бяжыць, махаючы шапкай, Юзік.
— Наша ўзяло! — Юзік сцішыу хаду і яшчэ раз гукнуў: — Ты чуеш? Наша ўзяло!
«Ці не надумаў ён застацца на цаліне...» — адчуваючы на сэрцы нешта радаснае і трывожнае, Косця падаўся насустрач.
Падбег Юзік.
— Вярніся... Газеты прынеслі... Вунь у камсорга...
— Ды ты карацей...
— Зарэку з інстытута прагналі. Нават дырэктару з намеснікам папала. Наш жа артыкул змясцілі... Пра ўсё... і пра цябе пішуць, — Юзік схапіў Косцю за руку. — Ідзём, ідзём... Дарогаю раскажу... Каб там машыны не пайшлі. Я ж выбраў табе зручнае месца ля самай кабіны.
— Чакай, — Косця выкруціўся з Юзікавых рук. — Праўда ўсё гэта?
— Няўжо ж не...
— Добра... Дзякую за навіну.
— Ты што?..
— От бяжы, а то спознішся...
Юзік скамячыў шапку, шпурнуў вобземлю і пайшоў. Праз колькі крокаў аглянуўся, убачыў, што Косця стаіць, узяўшы рукі ў кішэні, расхрыстаны, і вецер перабірае яго валасы, — і рушыў подбегам да машыны.
Косця прачнуўся зацемна: у акне толькі пачынаў сінець блізкі дзень. На вуліцы суха шоргаў венік. Косця схапіўся з ложка, зачапіўшыся за крэсла і нарабіўшы груку, падышоў да акна, адшмаргнуў занавескі — у пакоі скупа павіднела. На скрыпучым ложку, абудзіўшыся праз Косцеву неасцярожнасць, маладзюсенькі першакурснік адкрыў чорныя вочы і перавярнуўся на другі бок, нацягваючы аж на самую галаву прасцірадла.
