Чойбалсан Гоголев

Нам

Арай биирдэ Мэҥэ Хаҥалас улууһугар маннык түбэлтэ буолбуттаах. Мин кыра сырыттахпына, сааһым, арааһа, алта-сэттэ буолуо. Былыргы сыбахтаах балаҕан дьиэҕэ көмүлүөк оһох имик-самык умайа турара. Биһиги биир дьиэ кэргэн: сорохтор ороннорун оҥостон утуйбут этилэр, сорохтор утуйаары төттөрү-таары хаамса сылдьыбыттара. Таһырдьа күһүн этэ. Тыйыһырбыт хараҥа былыттаах түүн буолаары турара. Биһиги үс ыал дьукаахтаһан, эн-мин дэсиһэн, ыал сиэринэн эйэ-дэмнээхтик, син буруо таһаарынан, үчүгэй баҕайытык олорбуппут.

Эмискэ ыалбыт ийэтэ эмээхсин ытыы-ытыы киирэн кэллэ. Мин эһэбин кытта хоонньоһон утуйа сытар этим. Эмээхсин бөтө-бөтө эһэбиттэн көрдөстө: «Мэхээчэ, тымтыкта элбэхтик аҕал эрэ уонна биһиэхэ тахсыс. Манна кэпсээбэппин, оҕолор куттаныахтара. Таҥын, барыах», – диэн. Онно көрдөхпүнэ, эмээхсин улаханнык уолуйбут, куттаммыт көрүҥнээҕэ. «Тоойуом, билигин киириэм, утуй», – диэн баран эһэм икки сүгэ кыбыныылаах эмээхсини кытта тахсыста. Улахан дьоммут тугу эрэ ботур-ботур кэпсэтэллэр. Мин оҕо киһи утуйан хантайан хааллым.

Сарсыарда турбутум – дьиэм дьоно түүнү быһа куттанан утуйбатахтар. Онтон кэлин истибитим, маннык быһылаан буолбут. Ити сэрии кэмэ, сут дьыллар этилэр. Онон эр киһи диэн ыалга сэдэх, биир эмэ оҕонньор уонна оҕолор этилэр.

Ыалбыт эмээхсин биир обургу уолунаан уокка оттор мас көрдүү чугас эргин куоһахтары кэрийбиттэр. Уола оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан өрөбүлгэ дьиэтигэр кэлбитин, ийэтэ эмээхсин уолун көмө оҥостоору мас булунар санаалаах барбыт. Аччык оҕо уонна күнүскү үлэттэн сылайан нэһиилэ сылдьар эмээхсин ханна ыраатыахтара баарай? Олорор дьиэлэрин арҕаа өттүгэр ырааһыйа баарыгар былыргы өтөхтөр оннуларыгар аҕыйах баҕана ордон хаалбытын таһыгар, кыра оҥхой сиргэ, мас сытар эбит. Ону биһиги дьоммут улаханнык көрө, толкуйдуу барбакка эрбээн киирэн баартар. Уол көрдөҕүнэ, бэрэбинэтэ сороҕор мутуктанан кэлэр үһү. Ийэтэ тугу даҕаны уорбалаабатах. Онон бэрэбинэни бүтүннүү эрбээн кэбиспиттэр.

Дьэ, доҕоор, киэһэ хараҥа буолаатын кытта, хантан да кэлэрэ биллибэт ким эрэ оһох кэнниттэн дьиэ иһигэр баар малларынан дьону быраҕаттыыр. Ону көрдөөрү мин эһэбиттэн тымтык көрдөөбүттэр уонна доҕор оҥостоору бэйэтин ыҥырбыттар. Көрдүүллэр-көрдүүллэр – ким да суох, тугу даҕаны булбаттар. Көрдөөччүлэр оһох кэнниттэн таҕыстахтарын аайы, били мааҕын быраҕыллыбыт маллара, иһиттэрэ иккиһин күөрэйтэлиир. Онтон ыксаан кыптыыйдарын, быһахтарын, биилкэлэрин, ньуоскаларын дьааһыкка хатыыллар да, син биир оһох кэнниттэн били биилкэлэр, быһахтар, ньуоскалар хат кыырайан кэлэ тураллар. Оттон мин эһэм, доҕор буола тахсыбыт киһилэрэ, икки сүгэтин икки өттүгэр уктан баран, сылайан, дьиэ ортотугар муостаҕа сытынан кэбиһэр уонна маннык диэн саҥалаах үһү: «Ол-бу буолумаҥ эрэ, бараммын сүгэнэн кэрдиэм». Ону истиэхтэрэ баара дуо? Син биир бырахпыттарын кубулуппатахтар. Арай били мас эрбээн аҕалбыт эмээхсин улахан кыыһын таппыттар, уоннааҕы дьону сыыһа-халты быраҕаллар үһү.

Онтон ыксаан, түүн ый быыһа хараҥаҕа дьиэлээх ыаллар бары оҕолордуун биһиги балаҕаммыт хоту өттүгэр холкуос техникатын уурар улахан баҕайы сарайга ат сэбин уурар үчүгэй баҕайы муосталаах хос баарыгар туох баар утуйар таҥастарын илдьэ баран, утуйардыы оҥостубуттар. Сыппыттарын кэннэ, арай эмискэ бурдук астыыр массыыналарынан, саппаас чаастарынан быраҕаттыыллар. Кыра оҕолор куттанан өй-мэйдээх тулуйбат айдаанын тардаллар. Улахан дьон оҕолорун илдьэ сылгылары тутар сэнэх, улахан баҕайы ампаар көнньүүһүнэ баарыгар баран дьэ уоскуйан, оҥостон үчүгэйдик утуйаллар. Ити, арааһа, халлаан сырдыыта буолуо.

Сарсыарда туран истибиппит, били таптарбыт кыыстара эмискэ төбөтүнэн ыалдьан, иирэн хаалбыт. Кыыһы иччитэх ампаар дьиэ баарыгар илдьэн хаайан кэбиспиттэр. Кыыс эрэйдээх иирэн, дьиэ истиэнэтин устун хаама сылдьар үһү. Ону оҕо-уруу түннүгүнэн уоран көрөр эбит. Дьиктиргээн кэпсэтии-ипсэтии бөҕө буолаллар. Кыыс улахан быраата, били бэрэбинэни эрбэспит уол, ас илдьэн биэрдэҕинэ, өлөрө сыһан таһаарар, оттон кыра быраатыгар кыһаммат үһү.

Баҕар, улахан өрүһү туораатаҕына үтүөрүө диэннэр, кыыһы кэлгийэн баран куоракка (Дьокуускайга) илдьэллэр уонна иирээки барааҕар туттараллар. Ол кыыстара онтон дьиэтигэр эргиллибэтэҕэ. Арааһа, өллөҕө. Быһылаан мин алталаах эрдэхпинэ дьиҥ-чахчы буолбут түбэлтэ. Билигин сылыктаатахха, ол эрбээбит бэрэбинэлэрэ, арааһа, ойуун сэргэтэ буолуо. Дьэ онон кэрэх мастар уонна ойуун сэргэлэрэ абааһылаах буоллахтара, эһиги туох дии саныыгыт?

Петр Попов

Бу чахчы буола сылдьыбыт суолу суруйан хаалларарга бэрт өр толкуйдаан быһаарынным. Итэҕэйиэхтэрэ суоҕа, күлүү-элэк оҥостуохтара диэн кистии сылдьан баран, кырдьар сааспар ыарыһах буолан баран, ыйааһыҥҥа ууран ыараҥнатан, санааҕа холбоон халбаҥнатан көрдөхпүнэ, буолбут чахчыны суруйарга туох да куһаҕан баар буолуо суохтаах. Төттөрүтүн, суруйбатахпына, санаабар ыар баттык буолуох курдук диэн түмүккэ кэллим. Айылҕа араас кистэлэҥнэрэ арылла турдахтарына, баҕар, биһиги түбэспит түбэлтэбит кэмниэ кэнэҕэс быһаарыллан хаалыан сөп. Ол иһин туох буолбутун эппэккэ-саппакка суруйдахпына, кэнэҕэс туһалаах буолуон сөп курдук өйдөөтүм.

Ситэтэ суох орто оскуола оччолорго Тойбохойго эрэ баара. Бэһис-сэттис кылаастарга оҕолор ыраах нэһилиэктэн өйүөлээх кэлэн олорон үөрэнэллэрэ. Оччолорго Тойбохойго ыал аҕыйах этэ, онон биир ыалга элбэх буолан мустан хааларбыт, ордук күһүн үөрэх аһылларын саҕана. 1936 сыл күһүн Дүлээйэҕэ Огдооччуйа диэн тулаайах огдообо эмээхсиҥҥэ уон биэс буолан олорбуппут. Кини дьиэтэ оскуолаттан биэрэстэ кэриҥнээх харыйа ойуур саҕатыгар турара. Сахалыы, хоһо суох, түөрт кыараҕас түннүктээх, аһаҕас мас сарайа өр туран хараара сатаан баран, муох үүнэн көҕөрбүт, сиргэ киирбит курдук дьиэ этэ. Хаҥас диэкинэн ааннааҕа. Онон таҕыстахха, туруорбах дьиэҕэ киирэҕин.

Мустубут оҕолор киэһэ лыык курдук симсэ сытан арааһы кэпсэтэн тахсарбыт. Кэпсэтии мэлдьи абааһы туһунан буолара. Араас нэһилиэктэртэн мустубут буоламмыт, куоталаһа-куоталаһа ханна, хайдах сүрдээх абааһы баарын үлүннэрэн, эбэн-сабан, суоҕу баар гынан кэпсэтэрбит, онон киһиргэнэр курдук этибит.

Биирдэ итинник кэпсэтэ сыттахпытына, дьиэбит иһэ эмискэ сырдаан күлүм гынна. Бары ойон туран түннүгүнэн көрбүппүт, улахан мээчик саҕа уот Быараҕастыыр суолунан кыымынан ыһыллан, төкүнүйэн харыйа ойуурга киирэн сүттэ. Тиэрэ көрүү! Бары тыыммат буолан ыллыбыт. «Көрдүгүт дуо?» – диэн токкоолоһуу. «төкүнүк, күөхтүҥү», – диэн сорохтор чуолкайдаатылар. «Олус абааһыны кэпсэтэр сэттээх быһыылаах, аны тохтотуоҕуҥ», – диэн арыый улахаммыт Миитэрэй быһаарда. Ити уот туох буоларын кыайан быһаарбакка, ону-маны этэн көрө-көрө муннукка анньыллан тохтообуппут. Оччотооҕу оҕо төкүнүйэр чаҕылҕан туһунан хантан билиэҕэй? Кэтэспиппит, уот кэлин кэлбэтэҕэ.

Кумааҕы уурар долбуур оҥосторго хаптаһын наада буолбута. Иккиэ буолан тутулла турар этээстээх оскуола аттыттан лоһуруой хаптаһын сыыһын аҕала барбыппыт. Бу киэһэ хараҥа буолуон аҕай иннинэ этэ. Кыбынан кэлэн иһэн аҕыйах мастаах тумулга тохтообуппут. Табаарыһым тохтуу түһээт: «Чэ, барыахха», – диэн тиэтэттэ. Сирэйэ-хараҕа өрө туран хаалбыт. Мин киһим куттаммыт дуу, ыалдьыбыт дуу дии санаатым. Кини хаамыытын нэһиилэ ситэбин. Дьиэбит аттыгар аҕалан ат баайар төрдүгэр уурабыт. Сергей иһиллээтэ: «Ылдьаа, иһит эрэ, тыас баар, ол күөл диэки, харыйаҕа», – диэтэ. Мин иһиллээтим. Кылыр-кылыр гынар кэрэ тыас иһиллэр эбит. Чуорааны быһаҕынан охсорго маарынныыр. Киһи куттанара суох дии санаатым. Уолум чугас кэлэн сибигинэйдэ: «Ойуун кыырар тыаһа». Мин, дьэ, куттанным, куйахам күүрэргэ дылы гынна. Урут ойуун кыырарын көрбөтөх буолан лыҥкынас тыаһы эмиэ да итэҕэйбэтим. Сергей оҕолорго киирэн сибис гынна быһыылаах, бука бары сырсан тахсан иһиттилэр, ойуун таҥаһын тыаһа диэн тойонноотулар. Бу киэһэ тыала суох уу чуумпу этэ. Ити тыас Тойбохой Бэрэтин диэки Таалалаахтыыр суолга үтэн киирбит харыйа ойуур диэки иһиллэрэ. Тыаһыы хаалбыта, истэ сатаан баран киирбиппит. Биһиги оччотооҕу муҥутах өйбүт итиннэ ойуун көмүллэ сыттаҕа диэн санааттан ырааппатаҕа.