Мөккүөр түмүгэр бу икки уол киирэн, ойуун уҥуоҕун түөрт эркинин түөрт аҥыы тэлгэтэн кэбиһэллэр. Ол оннук ааһар.

Мин оҕолору илдьэ өрүс уҥуор Мэгэдьэккэ оттуу сырыттахпына, «табаарыһыҥ куһаҕан буолбут» диэн илдьит кэлбитэ. 1972 сыллаахха атырдьах ыйын 22-гэр быһыылаах этэ. 23-гэр таһаарбыппыт. Ол Н. Амакиннааҕы эспэдииссийэ пилораматыгар, ити билиҥҥи быткомбинат дьиэтин таһыгар, бэйэтигэр тиийинэн, ыйанан өлбүт этэ. Оттон Н. балаҕан ыйыгар эргэ буойуна дьиэтигэр оскуомаҕа ыйанан өлбүтэ. Иккиэннэрэ биир ый иһигэр буолта.

Дьэ, сүрдээх дьыала этэ. Ол Н. мин бииргэ үөскээбит уолум этэ. Туох да наһаа аһыйбытым. Итинник дьаабыламматаҕа буоллар, билигин да сылдьыа этэ. Муннугар тумуу да киирбэт этэ. Аҕата сэриигэ баран өлбүтэ. Соҕотох уол этэ. Токостор. Бүтүн аҕа ууһа эһиннэ. Ити уолунан. Дьэ, бүттүлэр. Биирдэ сыыһа туттууттан».

Николай Николаевич кэпсээнин тылыттан тылыгар түһэрэн, саҥарыытын уратытын кытта уларыппакка, суруйбутум. Ону, бэчээккэ бэлэмниирбэр, дуона суоҕу кылгаттым эрэ.

Историк-учуутал кэпсээнэ – үһүйээн буолбатах, адьас соторутааҥҥы кэмҥэ дьиҥ олоххо буолбут түбэлтэлэр. Онон кэпсээн ыйааһыннаах. Киһи кинини күдээринэ истэн кэбиһиэн сатаммат.

Багдарыын Сүлбэ

Мин оҕо эрдэхпинэ аҕам биһикки Сэмэннээх диэн ыалы кытта дьукаахтаһан олорбуппут. Биир киэһэ үһүөйэҕин хаалан баран, абааһыны кэпсэттилэр. Аҕам сүрдээх холку, бүтэй эттээх, тугу да билбэт киһи этэ. «Абааһы диэн суох. Сымыйа. Араас өтөхтөрүнэн, иччилээх аатырбыт сирдэринэн талбыппынан хонон-өрөөн сырыттым аҕай да, тугуу да билбэппин. Дьөрү, киһи уорбалыыр тыаһын да истибэппин. Мин бурдук харабыллыыр сирбэр Былатыанап диэн хомсомуолу таһааран көмпүттэрэ. Ол киһи сотору үөр буолбут сураҕа аар-саарга аатырбыта. Кэлин табыллыбакка, иккистээн хостообуттар диэн баара. Оо, киһи уҥуоҕун кытта кэккэлэһэ күһүнү быһа түүн аайы хонорум. Бэл, онно туох да биллибэтэҕэ. Баҕар, хараҥата бэрт буолан аттыбынан ааһарын көрбөтүм эбитэ дуу?» – диэн күлэн ылара.

Оттон суотчут Сэмэн олох утарара: «Туох эрэ баарынан баар. Мин, үөрэхпин бүтэрээт, хоту баран үлэлии сылдьыбытым уонна куттанан быһыылааҕа, сотору дойдубар төннүбүтүм. Олох эппинэн-хааммынан билбит түбэлтэм онно буолта. Кыра холкуос кэнсэлээрийэ дьиэтигэр чүмэчинэн үлэлии олордум. Бэрэссэдээтэллиин иккиэ этибит да, киһим ыалдьар буолан, икки сыарҕалаах атынан оройуон киинигэр балыыһаҕа барбыта. Кэнсэлээрийэбит икки дьиэ силбэһэ турарыттан түгэх өттө. Киирэр өттө тоҥ турар. Арай, ол олордохпуна, таһырдьа сыарҕалаах аттар хоочугураһан кэлэн, дьиэ ааныгар тохтоотулар. Сотору тугу эрэ сыһаҕастаан киллэрэн, тоҥ дьиэҕэ турбут остуол үрдүгэр уурарга дылы гыннылар.

Онтон барыта уу чуумпу буолан хаалла. Мин хайдах эрэ сээбэҥнээн, таҥнан, чүмэчибин туппутунан тас дьиэҕэ тахсыбытым – туох да суох. Таһырдьа бааллара буолаарай диэх курдук санаан тахсыбытым – эмиэ туох да суох. Арай ыраах ыаллар уоттара кылахачыһаллар. Мин туох да бокуойа суох дьиэм диэки түһүнэн кэбистим. Син барбахтыы түһэн баран кэннибин хайыһан көрбүтүм, кэнсэлээрийэм түннүктэрэ сандааран олороллор. Өссө дьон күлүгэ элэгэлдьиһэргэ дылы. Мин саараан турдум. Ол туран көрдөхпүнэ, биир килэйээҥки бэргэһэ чүмэчи уотугар килэбэчис гынан ааста. Мин олох холкубар түһэн, дьон кэлбит диэн төттөрү тэбинним. Тоҥ дьиэнэн лүһүргэйдээн киирэн, кэнсэлээрийэ аанын аһа баттаабытым – хабыыс-хараҥа, туох да суох. Икки хараҥа иччитэх дьиэ икки ардыгар буола түспүт киһи туох да аһара куттанан, соһуйан, сарылаатым быһыылаах, туох эрэ куһаҕан баҕайытык «хаах» дииргэ дылы гынна да, биирдэ өйдөммүтүм суолу ортолоон, дьиэбэр сүүрэн иһэр эбиппин. Онтон сүрэҕим баара-суоҕа биллибэт курдук тэбиэлээн, сүһүөҕүм нэһиилэ уйан дьиэбэр дьүһүн-бодо бөҕө буолан киирэн, дьоммун куттаатым. Ийэм уокка арыы кута-кута алҕаан, кэргэним дэлби көрөн-истэн, сарсыарданан син утуйан ыллым. Киһи баттаҕа турар дииллэрэ кырдьыгын онно билбитим.

Сарсыныгар хойутаан, төбөбүн баанан кэнсэлээрийэҕэ тиийэн үлэлии олордум. Остуорас оҕонньор кэлэн оһох оттубут да, дьиэ иһэ тыбыс-тымныы. Оччолорго үлэҕэ тахсыбат диэн улахан аньыы этэ, онон эрэ үлэлээбитэ буола олордохпуна, оҕонньор киирэн ааны саппакка барбыккын, бүгүн хойутаатыҥ, төбөҥ баайыылаах, аһыыр оҕо быһыылааххын диэх курдук саҥартаата. Ол иһин барытын кэпсээн биэрдим. Оҕонньорум улаханнык соһуйда, киэһэ оһоҕу сабан баран, иккиэн тэҥҥэ дьиэбитигэр барарга сүбэлэстибит. Киэһэ хараҥа буолбутугар чүмэчинэн олордохпутуна, түннүкпүт аннынан сыарҕалаах аттар тыастара хаарга хоочугураһан кэллилэр. Мин оҕонньорбун көрө түспүтүм, мин диэки куһаҕан баҕайытык көрөн баран олорор эбит. Куттаныах курдук буоллубут. Сотору үүт-үкчү бэҕэһээҥҥи курдук тыаһаан-ууһаан, тас дьиэҕэ турар остуолга тугу эрэ уурдулар. Онтон утуу-субуу үс киһи киирэн кэллэ. Кырыа-хоруо бөҕө буолтар. Билэр дьоммут киирэн кээлтэрин көрөн, хайа муҥун, биһиги дьэ холкутаатыбыт. Бэрэссэдээтэлбит балыыһаҕа киирэн биир эрэ хонон хаалбыт, ону өлүгүн аҕалан ити остуол үрдүгэр уурбуттар».

Итини истэн баран аҕам «бокуонньук бэриэтчиттээх киһи эбит» диэн быһаарда. Оттон мин билигин саныыбын. Ити дьону кытта чахчы буолар түбэлтэлэр тоҕо билигин буолбаттарый? Бэриэтчиттээх дьон төрөөбөт буоллулар дуу? Эбэтэр бэйэбит хайдах эрэ уларыйан, тугу да билбэт буолан хааллыбыт дуу?

«Ыйтан түспүт»

Биир киэһэ биһиги, республикатааҕы балыыһа хирургия отделениетын ыарыһахтара, балыыһа оронун иччилээччилэрэ, хайдах эрэ ис-испититтэн кэри-куру буоллубут. «Нохолоор, мээнэ сытыахтааҕар урут аҕам бокуонньук барахсан миэхэ кэпсээбит, тус бэйэтэ түбэһэ сылдьыбыт түбэлтэтиттэн сэһэргээтэхпинэ истиэ этигит дуо?» – аттыбар кэккэлэһэ сытар палаатабыт саамай кырдьаҕаһа, 78-с хаарын санныгар түһэрбит Сүөдэр оҕонньорбут ыйытта.

Хайа саха киһитэ сэһэни сэргээбэтэҕэ баарай? Биһиги «кэпсээ» дэһистибит.

– Мин аҕам Уйбаан бөдөҥ-садаҥ, бэйэтин кыанар киһи этэ, – диэн сэһэнин оргууй аҕай сыыйан саҕалаан барда. – Кини биирдэ булдугар үлүһүйэн хараҥаҕа былдьаппыт. Инньэ гынан чугастааҕы өтөххө хонорго быһаарыммыт. Өтөҕөр тиийэн кэлбит. Им балай хараҥаҕа илиитин иминэн харбыалаһан, бигээн, аҕыйах маһы булан киллэрэн, көмүлүөк оһоҕу тигинэччи оттон кэбиспит. Өлөрбүт куһуттан үргээн, илдьэ сылдьар биэдэрэтигэр уу баһан, күөһүн оһоҕун чанчыгар оргута уурбут. Өр-өтөр буолбатах, күөһэ оргуйан будулуйан тахсыбыт. Аҕам тото-хана аһаан, кэтэ сылдьар сонун уһулан кэтэҕириин ороҥҥо тэллэх оҥостон тэлгээбит, сылайбыт-элэйбит киһи быһыытынан сытынан кэбиспит. Умайа турар көмүлүөк оһоҕо балаҕан иһин сыдьаайан сырдатара үһү. Аҕам бу сытан нухарыйан киирэн барбыт. Ол сыттаҕына, сирэйин биллэр-биллибэттик салгын имэрийэн ылбыт уонна:

– Тур, киэр буол! – диэн саҥа иһиллибит. Онуоха аҕам уһуктан кэлбитэ, ким да суох үһү. Балаҕан иһэ, иһийбит курдук, уу чуумпу. Көмүлүөк уота уостубут. Им балай хараҥа сабардаабыт. Аҕам туруон ыарырҕыы сыппыт. Иһиллиириттэн туох да туһа тахсыбытах, сотору соҕус буолан баран эмиэ минньигэс уутугар биһиктэнэн утуйан барбыт. Арай:

– Киэр буол! Куһаҕан буолуо! – диэн бардьыгыныыр саҥаттан уһуктубут. Тула өттүн эргим-ургум көрүтэлээбит да, туох да суохха дылы. Арай куһаҕан баҕайы сыт саба биэрбит. Мин аҕам өсөһүнэн аатырбыт киһи буолаахтаатаҕа, тахсыбаттыы санаммыт. «Хайабыт буолар» диэн иһигэр ботугуруу сыппыт. Ол сыттаҕына, туох эрэ кэлэн аҕабын тэлгэммит сонун кытта суулуу туппут да, таһырдьа кыыратан кэбиспит. Онуоха аҕам (оччотооҕу кэмҥэ тоҥ маһы тосту тардар, тоҥмут буору тобулу үктүүр күөгэйэр күнүгэр сылдьар эр бэрдэ эбитэ үһү):

– Син биир киирэммин хонон баран барыам, – диэн баргыытаабыт да, киирэн оннугар сытынан кэбиспит. Өр-өтөр буолбатах, иккиһин таһырдьа быраҕыллыбыт. Өсөһө-өсөһө киирэн, эмиэ сытынан кэбиспит. Били баҕайы таһаҕас оҥостубакка, кумааҕыны кыыратар курдук, бэрт чэпчэкитик ылан таһырдьаны булларбыт.

– Ити буоллаҕына, миэхэ даҕаны кыра баардаах оҕотобун! – диэт, аҕам хаана-сиинэ хойдон хаһыытаан тоҕо барбыт. Тымырдара күүрбүт, иҥиирдэрэ чиҥээбит уонна эмиэ киирэн хат сытынан кэбиспит, кэтэспит. Били күтүр кэлэн саҥардыы харбыалаан ылан таһырдьа эһээри гынан эрдэҕинэ, аҕам тутуһан киирэн барбыт. Куһаҕан баҕайы сыт саба биэрбит да, аҕам хотуолаан ыһылыннарбыт. Ол да буоллар, төһө да сиргэннэр, сииктээх, ньалҕархай түүлээх баҕайыны харбаан ылбыт. Онон-манан туох түбэһиэҕинэн бырахсыбыттар, ол курдук охсуспутунан халлааны сырдаппыттар. Ол түбэлтэ кэнниттэн аҕам улаханнык ыалдьа сылдьыбыта үһү, – диэн Сүөдэр оҕонньор кэпсээнин түмүктээтэ.