Марина соһуччута бэрдиттэн суругу ылан хос хаттаан аахта. Өссө тугу эмэ атыны булуом диэххэ айылаах, сурук кэмбиэрин ылан, ургум-эргим тутан көрдө. Чочумча саҥата суох таалан олордо. Киниттэн ыйытыы көрдөөбөккө, сүтүк үрүччэтэ буолан, хараҕын уута икки иэдэһин устун сүүрбүтүн бэйэтэ да билбэккэ хаалла. Өр сыҥсыйан, уруккуну-хойуккуну эргитэ санаан, санна ыгдаҥныы олордо. Онтон аргыый кэҥээн, түннүгүн сабыытын сэгэтэн, таһырдьаны одууласта. Таһырдьа олус да курус кэм буолбут. Биир кэм тохтоло суох күһүҥҥү уһун ардах ибиирэр.

Ама да дьылҕатын иһин… туох айыытыгар-харатыгар… Барытыгар, арааһа, мин буруйдаахпын уонна Миичик таптала, уруум таптала, аймахтарым алҕастара… Арай кини олоҕун суолугар миигин көрсүбэтэх буоллун… Бука, Миичик атын олоҕу олоруо этэ… Оо, дьылҕа-дьылҕа, олус да тыйыскын…Урукку, ааспыт, аны кэлэн төннүбэт кэми санаан, дьахтар эмиэ уйа-хайа суох, оҕолуу ытаан барда.

1997 сыл. Сэргэлээх 12-с куорпуһун 416-с хоһун аһаҕас түннүгүн нөҥүө Михаил Семёнов кэрэ кыыс туһунан ырыата иһиллэр. Бу хос үс хаһаайыныттан биирдэстэрэ, иккиc куурус устудьуона Мичил Харахутов, атыннык Миичик, тугу да гынара суоҕуттан уонна эксээмэнэ чугаһаан, наада дии санаан, оронугар сэбиэскэй былаас, автономия Саха сиригэр олохтонуутун туһунан параграбы арыйан, кинигэ аахпыта буола сытта. Ойуунускай, Аммосов, Барахов, Аржаков курдук чулуу дьон мэтириэттэрин сыныйан көрдө. Онтон дьэ, общественнай-политическай олохторун сырдатар сирэйи арыйан, ааҕа сатаата. Ол эрээри кулгааҕар туора санаа киирэ турар. Тугу ааҕарын улаханнык өйдөөбөт. Өйдөппөттөр да диэххэ сөп. Ол төрүөтүнэн хоһугар бииргэ олорор уолаттарын уочараттаах мөккүөрэ буолла. Лаппычах уҥуохтаах, кэтит сарыннаах Коля Никитин хара бараан сирэйин мылата-мылата, түннүгү сэгэтэн, табахтаан бусхатар. Табахтыырын быыһыгар Кэбээйи соботун туһунан күүстээх тылларынан дакаастаан тугу эрэ кэпсээн үллэҥнэтэр. Киниэхэ кыһыллыҥы маҥан, уһун синньигэс Амма уола Бүөккэ Ракитин кыттыһар. Кэнникинэн дьоно үлүһүйэн, аны кыыс тиэмэтигэр тиийдилэр. Коля саамай кырасыабай кыргыттар Өлүөхүмэҕэ, оттон Бүөккэ Аммаҕа бааллар диэн буолла. Миичик кинигэ ааҕарын тохтоторго күһэлиннэ.

– Эһиги бүтэҕит дуу, суох дуу? Ааҕан да диэн, барыта эһиги айдааҥҥыт. Дьаабы дьоҥҥут дии, дьэ. Ханна баҕарар кэрэ кыыс элбэх. Баҕа баҕатын, чоху чохутун син биир хайгыыр.

– Эс, даа, оттон Өлүөхүмэҕэ бааһынай кыыс син биир элбэх. Сымыйанан мөккүспэтин. Амма «бааһынайдарын» да билиллэр. 205-с хос кыргыттара диэ, хата, хап-хара барабыай курдук «бааһынайдары» этэр, – Коля кыайбыт киһилии туттан, табахтаан бүтэн, орон үөһээҥҥи дьаарыһыгар ытынна.

– Эс, уопсайынан диэн этэбин ээ мин. Ити 205-с хос кыргыттара быраабылаттан туораабыт дьон буоллахтара. Аммаҕа бааһынай кыыс син биир элбэх. Дойдум дьонун эйигиннээҕэр мин ордук билэр инибин. Нууччалар биһиэхэ 17-с үйэттэн олохсуйан, оҕо-уруу төрөтөн олороллор. Киһи барыта ону билэр. Арай эн, инникитин историк ааттаах, билбэккин. Сааппаккын даҕаны. Сайдыыҥ, билииҥ таһыма намыһаҕа итинтэн да көстөр. Уһун муннуҥ эрэ аннын көрө сырыттаҕыҥ.

Коля иннин биэрэр санаата суох:

– Өлүөхүмэҕэ аан бастаан нууччалар кэлбиттэрэ, ону баара.

– Эс, Аммаҕа. Өлүөхүмэҕэ арыый хойут ини…

Миичик соччо солуута суох мөккүөртэн салҕан барда. Уолаттара мөккүстэллэр эрэ хайалара да, кимиэхэ да иннин биэрбэттэрин бэркэ диэн билэр. Ол иһин тыҥааһыннаах боппуруос дириҥии илигинэ тохтоторго сананна.

– Даа, табаарыстар (тоҕо эрэ уолаттарыгар тугу эмэ ордук тоһоҕолоон этээри гыннаҕына бу курдук ыҥырар), мөккүһэн бүттүбүт. Билигин иккиэн түннүк диэки чугаһаатыбыт эрэ. Биһиги түннүкпүт аннынан хас күн аайы сүүһүнэн кыыс ааһар. Оннук?

– Буоллун даҕаны… – уолаттар туох эрэ көрүдьүөс буолаары гыммытын сэрэйэн, сирэйдэрэ-харахтара туран, дьээбэлээхтик мүчүҥнэстилэр.

– Таак, – Миичик боччумурбута сүрдээх. – Билигин түннүкпүтүн күүскэ нэлэччи арыйабыт. Бары аллара диэки одуулаһабыт. Сөп. Салгыы ааһар кыргыттарбытын болҕойон көрөбүт. Болҕойон эрэ буолуо дуо, сыныйан. Булчут курдук. Өскөтүн үһүөн атын-атын кыргыттары кырасаабысса диэтэхпитинэ табыллыбат… Чэ, быһатын эттэххэ, бары биир эрэ кэрэчээнэни талыахтаахпыт уонна кини хайа улуустан сылдьарын ыйыталаһыахпыт. Тиэмэ итинэн сабыллар. Өйдөөтүгүт?

– Оттон арай нуучча кыыһа буоллун? – Коля оронуттан түһэн иһэн кэтэҕин тарбанар.

– Оо, акаары, саха кырасаабыссатын быһаарабыт ээ. Хайдах өйдөөбөт дууһаҕыный? – Бүөккэ кыйаханар.

Уолаттар үһүөн, кырдык-хордьук улахан суолталаах боппуруоһу быһаарар курдук сананан, түннүккэ ыкса чугаһаан, ааһар дьону болҕомтолоохтук одууластылар.

Бу курдук күйгүөрэ олорон, уолаттар дьэ кэмниэ кэнэҕэс икки кыыс ааһан иһэрин көрдүлэр. Кыргыттар саҥата суох тоҥолохторуттан ылсан баран, тугу эрэ сэлэһэ-сэлэһэ күлсэр саҥалара иһиллэр.

– Кыргыттаар, сэбэрэҕитин бу диэки хайыһыннарыҥ эрэ. Манна биир олус суолталаах улуу мөккүөр-боппуруос быһаарылла турар.

Кыргыттар үөһээҥҥи түннүктэн кинилэргэ туһаайыллыбыт ыйытык бэриллибитигэр соһуйан ходьох гына түстүлэр. Кырата, модороон соҕус ласпайбыт быһыылааҕа, сирэйин мылатан түннүк үөһэтин одууласта.

– Ээ, пахай. Эн биһиги проблемабытын кыайан быһаарбат эбиккин. Бырастыы гын. Ыл, ити бодоруунньаҕын тоҥсуй эрэ. Аны кини көрдүн. Ытырыахпыт суоҕа, – Коля, күлэн мытырыйа-мытырыйа, кыыс аргыһын диэки ыйар.

– Кыһыл сонноох кыыс, биһиги диэки көр эрэ!

Уолаттар үһүөн күлэн, быардарын тарбыыллар. Иккис кыыс кинилэр диэки көрөр да санаата суох. Төбөтүн нарын тарбахтарынан имэринэн ылаат, сирэйин кистии туттан, дьүөгэтин тоҥолоҕуттан өссө ыксары тутуһаат, долгун курдук уста турда.

Миичиккэ, бэйэтэ да билбэтинэн, төбөтүгэр «ити кыыһы ханна эрэ көрбүтүм ээ» диэн санаа охсуллан ааста.

– Бүттэхпит дии, улахамсык дуу, үөдэн дуу, – Коля сонньуйбут куолаһынан уолаттарын диэки көрөр.

– Санаарҕаама, Коля, кыыс оҕо кыыкынайдааҕар элбэх, хата, табахтыахха, – Бүөккэ табаҕын үрдүгэр түһэр.

Миичик кыргыттары сайыспыттыы батыһыннара көрөн хаалла. Онтон табах сытын ылан, уолаттарын диэки эргиллэн:

– Дьаабы да дьоҥҥут. Табах буортутун миигиннээҕэр ордук билэҕит да, син биир табахтыыгыт…

– Миичик, бүт эрэ, эмиэ үөрэтэн эрэҕин дуо? Эн курдук биһиги спортсмен буолбатахпыт уонна …

Уолаттар үһүөн ах бардылар. Миичик санаатыгар олох тэтимэ эмискэ тохтуурга дылы гынна. Остуоруйа кэрэчээнэтэ, олоҥхобут куота диэн, арааһа, бу иһэр буоллаҕа. Кини хаһан да маннык кэрэ кыыһы бу Орто дойдуга төрөөн баран, көрө илик эбит. Кыыс киһи соһуйуох, ып-ыраас, муус маҥан ньуурдаах сирэйдээх, ыйаастыгас соҕус эрээри саһархайдыҥы харахтаах, уулаах дьэдьэн уостаах, уһун синньигэс курбуу быһыылаах.

– Эс, маннык кэрэ кыргыттар бу сиргэ төрүүллэр эбит дуу? Дьэ, мөккүөр быһаарыллар буолла, – Коля сибигинэйэ былаастаан саҥа аллайбытыттан бары «өйдөнөн» кэллилэр.

Эмискэ алларанан иһээччилэр уолаттар саҥаларыттан биитэр бэйэлэрэ тугу эрэ кэпсэтэ иһэллэриттэн эбитэ дуу, күлэн саһыгырастылар. Сааскы сылаас күн уота кинилэр оҕолуу ыраас сирэйдэрин, хаһан да сүтүө суох айылаах көмүс солотуунан дуйдаабыттыы, сандаарыччы сырдаппыта көрүөххэ ордук кэрэ этэ. Икки кыыс сэрэнэ былаастаан, тоҕо эрэ тохтоон үөһээҥҥи түннүк диэри хантайа одууластылар.

– Ээй, үс саарбах соҕус дьон түннүккэ мылаҥныы олорор эбит дуу, үөдэн, сэрэниҥ эрэ, халтархай буолуо, сууллан хаалаайаххытый? Аны искитин хайа түһүөххүт, сэрэниҥ! – кыра кыыс күлэ-күлэ хорсуннук чобуорхайар.

– Ок, кыргыттаар, биһиэхэ көстө сатыыгыт дуу, тугуй? Тоҕо төннөн иһэҕит, биһиги түннүкпүт анныгар туоххутун умуннугут? – Бүөккэ хаһыытыы былаастаан ыйыталаһааччы буолла.

– Кинигэлэрбитин төнүннэрээри УЛК бибилэтиэкэтигэр баран испиппит да, хатанан хаалбыт, эһиэхэ эрэ наадыйбаппыт. Хата эһиги туоххутун сүтэрэн олороҕут? – кыра кыыстара хап-сабар кинилэртэн хардары ыйыталаһар.

– Эн наһаа дакылааттаама эрэ, билбэт уолаттаргар. Бүт, кэпсэтимэ-хайаама, хааман ис, хас саҥарбыт киһи аайы эппиэттээн иһимэ, – уһун кыыһа дьүөгэтин сөбүлээбэтэхтии холус соҕустук тардыалаһар.