Контрагентті тексеру регламентіне мынадай мәселелерді анықтау кіреді: болашақ контрагенттің беделі, материалдық базасы, жұмыс тәжірибесі, сот даулары, атқарушылық іс жүргізулер бар ма, қызметкерлерінің болуы және т.б.
Бұл ақпаратты қажетті орынға барып тексеру ұсынылады.
Әрі қарай жағдайды осы немесе басқа іс тұрғысынан қарау керек. Бір жағдайда жасаған әрекеттер, екіншісінде жұмыс істей алмайды. Мысалы, кәсіпкер келісімшарт бойынша жұмысты толық орындағанын нақты біледі, барлық растайтын құжаттар және құқық қорғау органдарымен өткір қақтығыстың алдын алу мүмкіндігі бар. Содан соң адвокатпен жұмыс істегеннен кейін, заңдық тексеруден өткеннен кейін өзіңіздің позицияңызды қайда көрсетуге, жүргізілген жұмыстың дәлелдерін сипаттауға және құжаттарды өз еркімен беруге болатын уақытты, күнді және шын мәнінде кінәсіздігіңіздің дәлелдерін сұрай аласыз.
Мысалы, тәжірибемде ақша қаражатын қосып жазу жолымен жымқырған әкімдік қызметкерлері тартылған бір іс болды. Менің клиентім әкімдікпен келісімшарт бойынша түрлі мерекелік іс-шаралар өткізген. Оның қолында орындалған жұмыстардың актілері ғана емес, сонымен қатар сатып алынған киіз үйлер, ән салған әншілер, ойнаған музыканттар фотосы мен бейне есебі де болды.
Кейін белгілі болғандай, әкімдік қызметкерлері басқа деректемелер, клиентімнің жалған қолы тұрған қосымша келісімшарттарды қолдан жасаған. Осылайша біз тергеу әрекеттеріне шамамен алты ай бойы бардық. Бастапқыда менің клиентіме деген көзқарас өте жағымсыз болды деп айта кетейін. Бірақ онымен бірнеше күн бұрын дайындаған егжей-тегжейлі жауап алу, сондай-ақ біз ұсынған құжаттар клиентіме іс бойынша куәгер болып қалуға көмектесті. Ал әкімдік қызметкерлері түрлі мерзімге бас бостандықтарынан айырылды.
Сонымен қатар тергеуші адвокаттың ойынын қабылдамай, байланысқа түспей және іс бойынша ақпарат бөлісуден қашатын кездер болады. Мысалы, тәжірибемде клиент халықаралық компанияның қосалқы мердігері бола отырып, үлкен тапсырысты орындаған, ал ол компания өз кезегінде министрліктердің бірінен орындауға тапсырыс алған жағдай болды. Алайда шартта көрсетілген мерзімде өз міндеттемелерін
орындамаған, IT платформа жұмыс істемеген. Сотқа дейінгі тергеу басталды, іс өте шулы болды, вице-министрлердің бірі қамауға алынды.
Осылайша, менің клиентім үшін іс қауіпті бағытқа айналды, өйткені олар оны да қоса қамауға алуы мүмкін еді. Шетелдік компанияның директорларын, әрине, Еуропа елдерінің бірін- де орналасқандықтан толыққанды тарта алмайтын еді. Тергеу тарабын көзге көрінгендей бәрі оңай емес екеніне және менің қорғауымдағы адам өз міндеттемелерін адал орындағанына сендіру үшін тез әрекет ету керек болды.
ҚР ҚПК 122-бабы 3-бөлігінің 4-тармағына сәйкес, ҚПК-де белгіленген тәртіппен сотқа дейінгі тергеп-тексеруге немесе сот талқылауына қатысуға жіберілген қорғаушы, жәбірленушінің өкілі Қазақстан Республикасының заңнамалық актілерінде белгіленген коммерциялық және заңмен қорғалатын өзге де құпияны құрайтын мәліметтерді жария етпеу туралы тәртіпті сақтай отырып, шарттық негізде маман тарту арқылы жәбірленушіні қорғауды, оның мүдделерін білдіруді жүзеге асыру үшін қажетті мәліметтерді алуға құқылы. Осы құқықты пайдалана отырып, адвокаттық сұраумен маманға жүгіндім және одан клиентім қандай соманы алғаны және оларды қайда жұмсағаны туралы қорытынды жасауды өтіндім. Бірнеше күннен кейін аудитор маған толық және айқын мәлімет берді. Келіп түскен ақшаның барлығы жобаға кеткені, тапсырыс беруші 80 адамды жұмыспен қамтып, бөгде ұйымдармен бірқатар келісімшарттар жасалғаны, бұл да міндеттемелердің орындалуына ықпал еткені белгілі болды. Бұдан шығатыны, өз тарапынан клиент міндеттемелерін толығымен орындады, ал тапсырыс берушінің өзі министрлік атынан қосымша деректер ұсынбағандықтан, оларды беруден бас тартқандықтан платформа жұмыс істемеген. Маманның қорытындысын алғаннан кейін мен жедел-тергеу тобының жетекшісіне осы актіні қосып қана қоймай, клиент пен оның қызметкерлерінен жобаны орындау үшін жауап алу туралы өтініш білдірдім. Аудиторлық қорытындының бағыты уақтылы болды, өйткені тергеушілердің өздері жобаны сәл басқаша түсінді және біз кейінгі жауап алу кезінде бәрін түсіндіре алдық.
Қорғау стратегиясын дұрыс құру үшін клиенттің қорғаушыға барлығын сол қалпында айтып бергені тиімдірек. Менде бұрынғы салық қызметкерін алаяқтық үшін тартқан бір іс болды. Ол бұрынғы әріптесіне беру үшін кәсіпкерден ақша алған. Менімен әңгімелесу кезінде ол бұл фактіні жоққа шығарды. Сондықтан қорғаныс стратегиясы оның кінәсіздігін барлық жолмен дәлелдеу болды. Тек тергеудің соңына қарай маған оның жәбірленушімен сөйлескен аудиожазбасын тыңдауға рұқсат етілді, одан клиентім салық қызметкеріне аудару үшін ақшаны шынымен де алып кеткені анықталды. Жарты жолда қорғау шебін өзгертуге, жәбірленушіге өтемақы төлеуге, прокурордан процестік келісім түрінде процессуалдық келісім жасауды сұрауға тура келді. Бірақ тым кеш болды, прокурор қыңырлық танытып, бізбен бұл процессуалдық келісімді жасасудан бас тартты. Алайда, менің ойымша, кінәні мойындау туралы мәміле жасау үшін ҚР ҚПК 612 және 613-баптарында көзделген барлық критерийлер болғанымен, прокурордың мәміледен бас тартуы негізсіз болды. Бірақ мұнда, олар айтқандай, тергеу барысында белсенді қарсылыққа байланыс- ты прокурордың дұшпандығын көрсететін психологиялық аспект көп. Мұның бәрінің алдын алуға болатын еді, өйткені тергеудің басында прокуратурамен келісуге және қылмыстық қудалауды тоқтату үшін салық қызметкеріне қарсы куәлік беруге мүмкіндік болды. Жалпы, сот клиентіме ең төменгі жазаны берді, 6 жылға бас бостандығынан айырудың орнына клиентке 2 жыл тағайындады. Көріп отырғаныңыздай маған клиент алдымен шындықты айтқанда оқиғалардың даму сце- нарийі басқаша болуы мүмкін еді.
Экономикалық істердің, жалпы қылмыстық істерден айырмашылығы, көп уақытты қажет ететінін есте ұстаған жөн. Көбінесе істер бірнеше жылға созылады, ондаған, тіпті жүздеген томдар жиналады. Мысалы, салық төлеуден жалтару тура- лы істер бойынша айыпталушылар тергеу кезеңінде түрмеде отырмайды. Әрине, егер іс ұйымдасқан қылмыстық топқа қатысумен байланысты болмаса. Дәл қазір мен бір іске қатысудамын, онда менің қорғауымдағы адам ұйымдасқан қылмыстық топ құрамында салық төлеуден жалтарған деп айыпталуда.
Бірақ егер іс клиент үшін оның күдікті ретіндегі мәртебесі туралы жариялаумен және сотқа дейінгі тергеудің аяқталғаны туралы хабарлаумен аяқталса, онда тергеушіден істі электронды түрде ұсынуды, сондай-ақ клиенттен оны суретке түсіруді сұрау керек. Көбінесе тергеуші бір істі қорғау тарапына электронды түрде ұсынады, ал сотта жаңа дәлелдер, басқа тізімдеме, қорғаныс өтініштерінің болмауы немесе тіпті қылмыстық істің әртүрлі көлемдері анықталады.
Іспен мұқият танысып, бұзушылықтарды екі санатқа топтастырған жөн. Біріншісі – процессуалдық бұзушылықтар. Мысалы, жауап алынатын адамдардың қолының болмауы, егер іс қазақ тілінде болса, қазақ тіліне аудармасы, күдіктінің қаулысымен танысу, оны алғаннан кейін сараптама тағайындау, жедел-тергеу тобының құрамына енгізілмеген адамнан жауап алу және т.б. Екіншісі – дәлелдемелер жоғын көрсететін материалдық құқық бұзушылықтар, атап айтқанда, аудит, сараптамалардағы ақаулар қажет болған жағдайда тауарлық- материалдық құндылықтардың болмауы.
Әдетте істі алғаннан кейін мамандарға жүгінемін және олардан іс бойынша жүргізілген мамандар мен сарапшылардың қорытындыларына шолу жасауды сұраймын. Содан кейін тергеу органына қайта комиссиялық сараптамаларды тіркеу және тағайындау туралы өтінішхат жолдаймын. Тергеу судьясы арқылы қайталама комиссиялық сараптама тағайындауға қол жеткізген бір ісім болды. Сотта жүргізілген осы сараптаманың арқасында клиент аса ірі залал келтірген салық төлеуден жалтарғаны үшін үшінші бөлім бойынша 7 жылға бас бостандығынан айырудың орнына екінші бөлім бойынша айыпты деп танылып, рақымшылық бойынша іс қысқартылды.
Егер прокурорға берілген шағым қанағаттандырылмаса және соған қарамастан іс сотқа жіберілсе, онда істің қай сотқа түскенін, судья кім екенін қадағалап, алдын ала тыңдау туралы өтінішхат беру қажет. Қылмыстық іс жүргізу заңнамасының нормаларын елеулі түрде бұзуға байланысты істі осы кезеңде ғана прокурорға қайтаруға болады. Мәселен, ҚР ҚПК 323-бабына сәйкес басты сот талқылауын тағайындауға кедергі келтіретін қылмыстық іс жүргізу заңнамасының елеулі бұзушылық- тары анықталған кезде сот істі оларды жою үшін прокурорға қайтарады. «Соттардың келіп түскен қылмыстық іс бойынша қылмыстық іс жүргізу заңнамасының нормаларын қолдануының кейбір мәселелері туралы» 08.12.2017 ж. ҚР Жоғарғы Сотының нормативтік қаулысы осы мәселені біршама тереңірек ашып көрсетеді және 22-тармақта қылмыстық теріс қылықтар туралы істерді қоспағанда, істі алдын-ала тыңдаудан прокурорға қайтаруға қылмыстық іс жүргізу заңнамасының елеулі бұзушылықтары анықталған кезде ғана жол беріледі, оларды сот дербес жоя алмайды және сотты басты сот талқылауын тағайындауды ұйымдастыру және дайындау мүмкіндігінен айырады, сондай-ақ ҚПК 340-бабына сәйкес оның шегін айқындайды. Аталған нормативтік қаулының 23-тармағында негізгі сот талқылауын тағайындауға кедергі келтіретін қылмыстық іс жүргізу заңнамасын елеулі бұзушылықтар ретінде келесі жағдайларды тануға болатынын түсіндіру маңызды:
