Тінту жұмыстарынан кейін егер көшбасшы тұтқындалса, онда компания мен бүкіл бизнес жойылуы мүмкін. Демек, директордың жанында қызметкерлерді ұстай алатын, жұмыс жиналысын өткізетін, ұжымды тыныштандыратын адам болуы керек. Бизнес бір орнында тоқтап тұрмауы үшін басқа фирманың контрагенттерімен жаңа келісімшарттар жасап, жұмысын жалғастыруы керек.
Ең қауіпті және кең таралған қызметтің бірі – мемлекеттік сатып алу шартын орындау болып табылады. Бұл жағдайда бюджет қаражатын жымқыру жайлы сөз қозғап отырмыз. Сондықтан сотқа дейінгі тергеп-тексерудің басталуы тез және кәсіпкердің қатысуынсыз жүргізіледі.
Мемлекетпен, ұлттық компаниямен жасалған келісімшарт бюджеттік ақшалай қаражатты төлеуді көздейтіндіктен, сотқа дейінгі тергеп-тексеру тапсырыс берушінің өтініші болмаған жағдайда да жүргізіледі, мысалы, қылмыс белгілерін анықтау туралы баянат негізінде орын алуы мүмкін. Осылайша, бір жағынан, бюджет қаражатын қорғау өте маңызды, өйткені әлеуметтік төлемдер солардың есебінен жүзеге асырылады. Бірақ екінші жағынан, бюджет қаражатына қатысты іс бойынша азғантай күдік тудыратын айқын айыптау жақтылық меншіктің барлық нысандарын бірдей қорғауды белгілейтін Қазақстан Республикасының Конституциясына қайшы келеді.
Тәжірибемде менің клиентім, құрылыс компаниясының директоры, бюджет қаржысын жымқырды деп айыпталған жағдай болды. Істің мән-жайын түсінбестен тергеуші тергеу барысында қарт адамды түрмеге жапты және жымқыру туралы істі сотқа жіберді. Істің мәні былай болған: құрылыс компаниясы бірнеше құрылыс келісімшарттарын алған. Біреуі директордың өзі салған аурухананың құрылысына, екіншісі тазарту қондырғыларының құрылысына қатысты болды, оған клиенттімнің ешқандай қатысы жоқ, өйткені оны қаржы директоры екі шетелдік инженермен бірге жасаған. Сотта ондаған куәгерлер, компания қызметкерлері клиенттің тазарту құрылыстарымен айналыспағанын растады. Оның үстіне ақша қаражатын ішкі жағдайға бөлуге жетекшілік еткен қаржы директоры болған, ал менің клиентім тек жалақы алып отырған. Сондай-ақ сотта орындалған жұмыс актілеріне қол қойған тапсырыс беруші әкімдік өкілдерінен жауап алынды. Олар клиентімді танымайтынын, оны ешқашан көрмегенін және барлық істерді қаржы директорымен шешкенін хабарлады. Жалпы алғанда, сот директордың әрекетін қаржы жымқырудан қызметтік міндеттерін жауапсыз орындау санатына жатқызып, бас бостандығынан айырумен байланысты емес жаза тағайындады. Бұл әділ де заңды үкім болды, өйткені директор шын мәнінде орындалған жұмыс актілеріне ол жерге бармастан, орындалуын тексерместен, іс сотта қаралғанға дейін қайтыс болған, қаржы директорына сеніп қол қойған. Осылайша, клиентім компанияның тапсырыс беруші алдындағы міндет- темелерінің дұрыс орындалуын тексеруге міндетті басшы ретінде өз міндетін орындамаған.
Жалпы кәсіпкердің мемлекеттік сатып алуға байланысты қарым-қатынасы орыс рулеткасына ұқсайды. Қашан келіп тиетіні белгісіз. Бұл бір жылдан кейін немесе үш жылдан кейін болуы мүмкін.
Тәжірибемде қылмыстық іс қозғалғанға дейін үш мыңнан астам адам жұмыс істейтін ірі акционерлік қоғамның қаржы директорын қорғаған жағдай болды. Компания жолдың жоғарғы құрылысы деп аталатын төсеумен айналысатын. Яғни, бұл шпалдар, рельстер. Сонымен бұл компания жолды бір тәулікке қысқартатын теміржол желісін салуға келісімшартқа отырған. Менің клиентім жұмыс істеген компания айналма жол салудың орнына тура жол салады. Құрылыс біткеннен кейін кейбір жолдастар тіпті мемлекеттік марапаттарға ие болған. Алайда біраз уақыттан кейін бюджет қаражатын ысырап ету және жымқыру түріндегі жымқыру фактісі бойынша қылмыстық іс қозғалады.
Менің клиентім Мәскеуге кетуге мәжбүр болады. Ол сол жақта болғанда, тергеу кезінде, барлығы кінәні соның мойнына жүктейді. Осы кезде оның адвокаты болмаған, клиентке іздеу жарияланған, Мәскеуде ұсталып, Алматыға экстрадицияланған. Бұл процедура шамамен бір жарым жылға созылды. Оның қатерлі ісік ауруына шалдыққанына байланысты оның бұлтартпау шарасы қамаудан басқа түрге ауыстырылды. Дәл осы уақытта іске мен қосылдым. Бізді іс материалдарымен таныстырып, оны сотқа жіберді. Өйткені қылмыстық іс тапсырыс беруші мен мердігер, яғни менің клиентімнің фирмасы арасындағы қарым-қатынас әлі аяқталмаған кезде тергелген. Ал іс сотқа жіберілгенше жағдай өзгеріп, олардың арасында татуластыру жұмыстары жүргізіліп, жұмыс актілеріне қол қойылды. Яғни, бір-бірінің үстінен арыз-шағым болмаған. Айтпақшы, клиентке ұрлықтан басқа көптеген баптар бойынша айыптар тағылған. Бұл жалған кәсіпкерлік, алаяқтық, салық төлеуден жалтару және ұйымдасқан қылмыстық топқа қатысу.
Іс тергеуден прокуратура арқылы сотқа өтіп жатқанда, қорғаушы тарап сұрау салу арқылы қосымша 10 томдық материалдар жинап, оларды сотқа өтініш берген кезде іске қостық. Бұл контрагенттермен келісімшарттар, салыстыру актілері, орындалған жұмыстар, жұмыс жасаған қосалқы мердігерлердің түсіндірмелері болды. Сот шамамен 5 айға созылды. Оған ұрланған деп есептелген қаражаттың шын мәнінде құрылыс алаңына жіберілгенін дәлелдеу қажет болды. Нәтижесінде біз әр теңге үшін есеп бердік.
Жалған кәсіпкерлікке келетін болсақ, мұнда да біз клиент құрған компаниялар жалған кәсіпорын емес деген құжаттарды ұсындық. Сотқа осы компаниялардың директорлары мен құрылтайшылары келді, олар сотқа құрылысқа дейін клиентімді танымағандарын, олардың компаниялары бұдан бұрын құрылғанын, компанияларында ондаған адам жұмыс істейтінін хабарлады.
Айта кетері, қазір жалған кәсіпкерлік бойынша 215-бап қылмыссыздандырылған, яғни ол Қылмыстық кодексте жоқ. Менің ойымша, бұл мемлекеттің дұрыс прогрессивті қадамы, өйткені бір кездері көптеген кінәсіз кәсіпкерлер мен биз- несмендер негізсіз қылмыстық процестің шеңберіне кірді, бұл дегеніміз күйзеліс пен шығындар. Алайда контрагенттер үшін өзінің жеке белгілері мен салдарлары бойынша ұқсас басқа бап қалды – ҚР ҚК 216-бабында көзделген жұмыстарды іс жүзінде орындамай, қызметтер көрсетпей, тауарларды тиеп-жөнелтпей шот-фактураларды жазып беру бойынша іс-әрекеттер жасау.
Сонымен аталған іске қайта орала отырып, біз алаяқтықты клиенттің тапсырыс берушімен шартқа қол қоюға қатысы жоқ, жалдамалы қызметкер болуымен жеңгенімізді атап өткен жөн. Шарттың өзі де, ол бойынша міндеттемелер де орындал- ған. Сотқа қорғау өтініші бойынша тапсырыс беруші клиентке ешқандай шағымдары жоқ және осыған дейін болмаған да деп мәлімдеме берді, тараптар қол қойған орындалған жұмыс актісі бар. Әрине, ешқандай ұйымдасқан қылмыстық топ туралы сөз болуы мүмкін емес еді, өйткені оған басқа ешкім тартылмаған, іс бойынша басқа қатысушылар болған жоқ.
Бірақ ол салық төлеуден жалтарғаны үшін сотталды. Бір жарым жыл қамауда болды, өйткені, бұл үшін біреу жауап беруі керек еді. Сондықтан прокурорды масқара етпеу үшін оны салық төлеуден жалтарған деп тапты. Дәл сол кезде амнистия болды. Соған байланысты оған қамауда отырудың қажеті болмады. Сонымен қатар бастапқыда іс қозғайтындай еш бір себеп болған жоқ. Сондықтан кәсіпкерге мемлекетпен байланысу қауіпті.
Бұл жағдайда клиентім жұмыс істеген компанияда шеге- лер, болттар, шпалдар, рельстер және т.б. жеткізетін жүздеген қосалқы мердігерлер болды. Бұл компаниялардың кейбірінде бір ғана адам жұмыс істеді. Сондықтан бұл құқық қорғау органдарының қызметкерлері арасында орынды күдік тудырды. Бұл микрокомпаниялар тауарды жеткізгендерін айтты, бірақ оны қайдан алғанын құжаттай алмады. Одан кейін материалдар нақты қабылданған қоймалардан айғақтарды көрсетуге тура келді. Бұған қорғаныс тарапының көп уақыты кетті. Бұл фирмалардың жалған кәсіпорындар ретінде немесе оларды тіркеу сот актілерімен жарамсыз деп танылмағаны сәттілік болды.
Сондай-ақ сотта компания қызметкерлері, контрагенттер тергеуде бергеннен басқа куәліктер берді. Олар айыптау тарапынан оларға қысым көрсетілгенін мәлімдеді.
Сондықтан кәсіпкерлер алаяқтық және басқа да экономикалық баптар бойынша қылмыстық қудалау орбитасына түспеуі үшін «тазалық» ережелерін сақтау қажет. Олардың ішінде контрагенттерді жан-жақты тексеру регламентін жасау, лауа- зымдық нұсқаулықтар, бухгалтериядағы тәртіпті қадағалау, қызметкерлерді тергеу әрекеттері кезінде құқық қорғау органдарымен өзара іс-қимыл кезінде мінез-құлық қағидаларына үйрету, ағымдағы шаруашылық қызметтің қылмыстық- құқықтық тәуекелдеріне аудитті (заң аудиті) тұрақты жүргізу қажет.
