Хәле яхшыра төшкәч, аны курортка җибәрү мәсьәләсе кузгалды. Юлда кан төкерә башласам, ялгызыма авыр булыр, дип, ул мине үзе белән алып китәргә уйлаган иде. Ләкин мин ул вакытта берничә атнадан бала табарга тиеш идем. Бу хәлдә мин үзем аңа авыр йөк булачакмын. Галимҗан моны аңлады, Кавказга үзе генә китте.
Галимҗан аннан ныгып кайткан төсле иде, ләкин, үкенечкә, ул үзенең сәламәтлеге турында уйламады. Кайту белән әдәби һәм сәяси эшкә чумды. Бу шартларда врачлар кушканча көн тәртибен дә саклый алмады. Әгәр эшен ташлап торырга, бераз ял итәргә киңәш итсәм, ул миңа:
– Мин – революция солдаты. Шундый көрәш вакытында авырыйм дип түшәккә менеп ятыйммы? Юк, булмый, хәл җиткәнчә көрәшергә кирәк, – ди иде.
Моның нәтиҗәсе бик тиз күренде. Татарстан Советларының чираттагы съезды башланды. Галимҗан анда делегат булып сайланган иде. Съездның икенчеме, өченчеме көнендә Галимҗан утырышка китте. Мин, бераз эшләремне эшләргә дип, өстәл янына барып утырдым.
Башларга да өлгермәдем, урамда чана табанының шыгырдавы, ат пошкырганы ишетелде. Кызыксынып, тәрәзә пәрдәсенең бер читен күтәреп, урамга карадым. Ишегалдында Галимҗанның чанасы тора, кучер аңа чанадан төшәргә булыша. Шомла- нып, тышкы ишекне ачарга дип чаптым. Галимҗанның чырае ап-ак. Күзләре зураеп калган, хәлсезләнгән, авызын кулъяулык белән каплаган. Тунының соры каракүл якасы канга буялган. Шунда ук барысын да аңладым. Чишендереп, түшәккә яткырдым. Минем инде ачы тәҗрибәм бар, мондый чакларда нәрсә ярый, нәрсә ярамый икәнен белә идем. Шулай булса да, ул миңа шуны әйтеп өлгерде: кием салу бүлмәсендә тунын чишкән вакытта һич тә көтмәгәндә тамагыннан кан килә башлаган.
…Без 1927 елның 27 апрелендә Севастопольгә барып җиттек. Ул вакытта әле Севастополь белән Ялта арасында автобуслар юк иде. Булса да, без барыбер автобуска утырып китә алмаган булыр идек, чөнки Галимҗанның утырып бара алырлык хәле юк, аны тик яткырып кына алып барырга мөмкин иде. Бер частный лимузин табып, бәясен килештек. Лимузин хуҗасы безне бик акрын, селкетмичә генә алып барырга һәм Галимҗанга ятар өчен урын җайларга тиеш иде. Шулай эшләде дә. Рөстәм улыбыз да машинада бик тыныч, еламыйча, теземдә йоклап барды. Ялтада без башта өч көн гостиницада кундык, аннары доктор Дьяков безгә Халтурин урамындагы 5 нче номерлы йорттан бүлмә табып бирде. Ләкин Галимҗанның хәле анда да яхшырмады.
…Бервакыт төн уртасында мине кемдер югарыга тотып атты да, мин яңадан җиргә егылып төшкән кебек булдым. Уянып китсәм, бөтен өй бизгәк тоткандай калтырый, тетри иде. Моннан бер-ике ай элек җир тетрәү булып узганга, моның да җир тетрәү икәнен аңлый алдым. Ләкин бусы көчлерәк иде. Рөстәмне тиз генә чаршауга урадым да, өстемә ашыга-ашыга халатымны киеп, верандага йөгердем. Узышлый Галимҗанга:
– Мин сине хәзер чыгарырмын! – дидем, ләкин шунда хәйран калдым, гел урын өстендә яткан Галимҗан торып утырган, чалбарын кияргә маташа иде.
Хискә бирелеп торырга вакыт юк. Йөгереп барып ишекне ачтым да баскычка чыктым. Шул минутта югарыдан кирпечләр сибелә башлады, берсе минем җилкәмнең уң ягына килеп төште. Ярый әле Рөстәм башын сул якка куйган иде.
Баскычтан йөгереп төштем. Күрше кызы Надя дөньядан ваз кичкән кыяфәттә ярым ялангач килеш утыргычта утыра иде. Рөстәмне тиз генә аның кулына тоттырдым, ә үзем яңадан верандага, Галимҗан янына йөгердем. Мин әйләнеп килгәнче, Галимҗан чалбары белән пиджагын киеп бетергән, ботинкасын кияргә маташа иде инде. Ул миннән:
– Рөстәмне кемгә калдырдың? – дип сорады.
– Надя кулында, – дип җавап бирдем, аннары, кабаланып, ботинкасы белән пальтосын кигезеп бетердем, көч-хәл белән баскычка алып чыктым.
Күршеләребезнең берсе аны баскычтан алып төшәргә булышты. Утыргычка яткырдык. Мин:
– Хәзер мендәр белән түшәк чыгарам, йә суык тияр, – дип, өйгә кереп киттем һәм тиз-тиз генә тәрәзәдән мендәр, түшәк, юрган кебек әйберләрне ташлый башладым. Шулай ук караватны да, сүтеп, тәрәзәдән өлешләп ыргыттым… Караватны бакчаның урам кырые буендагы аллеяга куйдым: моннан өй дә, бакча да күренә иде…
Искиткеч хәл! Бу тынычсыз үткәрелгән төннән соң, Галимҗан караватта кеше ярдәменнән башка утырып тора башлады. Ул гына да түгел, вакыт-вакыт карават аркасына тотынып, берничә минут булса да аягына басып торырга тырыша. Әллә куркынычлы җир тетрәү төненнән соң аның күңелендә үз көченә ышану тудымы, әллә инде сәламәтлеге ныгый башладымы, анысын әйтә алмыйм, һәрхәлдә, сәламәтлеге бөтенләй үк кайтмаса да, аякка басар һәм, өстәл янына утырып, аз гына булса да язгалый-сызгалый башлар көне якынлаша дигән өметне ныгытты.
Җир тетрәү аркасында җимерелгән яки зарарланган йортларны 1928 елның яз башына таба төзәттеләр. Без дә фанера өйдән йортның икенче катына күчтек. Монда инде без ике бүлмә алдык.
…Рөстәм 1926 елның 5 ноябрендә Казанда туды. Ул дөньяга килгәндә, Галимҗан Кавказда иде. Әтисе кайтканда, бала инде бер айлык чамасы булган иде. Күрәсең, Галимҗан чыннан да бик бала теләгән булса кирәк, чөнки бала коляскасының кырыена терсәкләре белән таянып, бик озак-озак балага карап утыра торган булды. Вакыт-вакыт ул:
– Малаебыз бик таза булыр төсле күренә! – дип әйткәли иде. – Син аның башына, маңгаена дикъкать белән кара әле. Күзләрен күрәсеңме? Акыллы егет булып үсәр төсле күренә.
Баланы вакытлы-вакытсыз имезүгә һәрвакыт каршы тора иде. Феня белән бергәләп баланы юындырганыбызны сөенеп карап тора, кулына баланың йомшак зур фланель җәймәсен тотып көтә һәм, юындырып бетергәч, баланы, шул җәймәгә урап, үз кулына ала. Ләкин аңа баласын болай иркәләргә күп туры килмәде. Балага дүрт ай тулыр-тулмас, Галимҗанны авыруы тагын аяктан екты, һәм аны университет клиникасына урнаштырдылар. Аның шундый авыр, каты яткан көннәрендә Рөстәм дә чирләп китте…
Клиникага, бик борчылып, елап, Феня килеп керде. Кулында Рөстәм юк.
– Рөстәм чирләде, коса да коса, эче китә, елый, куллары-аяклары боз кебек салкын.
Мин шул минутта өйгә чаптым. Феня баланы клиникага көнгә ике мәртәбә китерә иде. Калган вакытта, балалар ашханәсеннән сөт алып, шешәдән имезә. Бушаган сөт шешәсен Феня типография буявы кибеп җитмәгән газета белән юган да, шул савытка салып, сөт алып кайткан һәм аны балага имезгән. Нәтиҗәдә бала типография буявы белән агуланган…
Ялта һавасы Галимҗан өчен генә түгел, Рөстәм өчен дә бик файдалы булды. Ул көннән-көн ныгыды, үсте. Әмма… Үләренә берничә ай элек Рөстәм минем янга үзенең китапларын күтәреп килде.
– Әни, миңа трамвай турында укы әле, – дип, кулыма китап тоттырды.
Бу китапны мин күңелдән белә идем. Шуңа күрә китапны тез өстенә куйдым да карамыйча гына укый башладым. Кинәт Рөстәм:
– Бу җирдә китапның битен әйләндерергә кирәк, ә син әйләндермисең,– диде.
– Ә син аны каян беләсең?
– Беләм! – диде дә Рөстәм китапны ахырына кадәр күңеленнән укып чыкты. Бер урында да ялгышмады. Мин аптырап калдым.
– Башка китапларны да шулай укый беләсеңме? – дип сорадым.
– Беләм.
– Йә, менә бусын укып күрсәт, – дип, кулына «Мойдодыр» ны тоттырдым.
Бу китапны да шулай башыннан ахырына кадәр, юллары буйлап бармагын йөртеп, күңелдән укып чыкты.
– Бөтен китапларыңны да шулай беләсеңме?
– Беләм, башкаларын да укыйммы?
Аның егерме-утызлап китабы бар иде. Бу китапларны ул, әтисе шикелле, бик пөхтә тота, ертмый, буямый. Әгәр берәрсен алып икенче бер җиргә куйсаң:
– Минем шундый исемле китабым кайда, аны кем алды? – дип таптыра һәм урынына куя иде.
Боларның барысын шулай күңелдән белгәненә аптырап, мин әтисе янына кердем.
– Син аны махсус өйрәтмәдеңме? – дип сорады Галимҗан.
– Юк, – дидем мин.
Аны һичкем махсус өйрәтеп утырмый, ул үзлегеннән шулай өйрәнә икән.
Дүрт-биш айдан Рөстәм авырый башлады. Ул бик сәер йөткерә, бугазы кысыла кебек иде. Өченче көнне буыла ук башлады. Мин курыктым. Галимҗанны уятып, хәлне аңлаттым да, баланы күтәреп, больницага чаптым. Бала бик авыр итеп сулый. «Ни өчен миңа ярдәм итмисең?» дигән төсле, күзләремә тилмереп карый. Тиз арада хирург килде. Рөстәмгә операция ясадылар. Аннан безне йогышлы авырулар больницасына озаттылар. Ул төнлә тыныч йоклады. Иртән елмаеп уянды. «Ашыйсым килә», – дип, күмәч сорап алды. Үткер тешләре белән кытырдатып ашый башлады. Ул арада палатага табиблар килеп керде. Баланың ашаганына сөенеп карап тора башладылар, әмма кинәт аның йөзе җитдиләнеп китте. «Ни булды икән?» – дип, мин балага текәлдем. Аның күзләре йомылып, күз төпләре күләгәләнеп баралар. Йөрәгемне курку басты. Мин:
