Радаслаў Астроўскi, як мы ўжо раней зазначалi, прывык быць поўным гаспадаром у сваiм маленькiм апарацiку, хаця навет i прычэпленым да большага, няхай сабе й акупацыйнага апарату. А гэткiм апарацiкам ён лiчыў БЦР. Ня мог стравiць, што да ягонага падуладнага (якiм паводле займанага становiшча быў генэрал Езавiтаў) адносяцца з большай пашанай, чымся да яго самога. У Астроўскага пачаў выплываць наўзьверх зусiм няўмела затоены да генэрала Езавiтава антаганiзм. Няшмат прайшло часу, пакуль рэфэрэнт вайсковых спраў гэта спасьцярог, але, будучы чалавекам высокай асабiстай культуры, выдатна кантраляваўся й стараўся не ступаць Астроўскаму, як кажуць, на балючы мазоль. Удаваў, што й не заўважыў пагоршаных дачыненьняў з боку прэзыдэнта.

Радаслаў яшчэ горш зьнялюбiў за гэта генэрала, i ўжо ў галаве ў яго, хаця спачатку й даволi туманная, нарадзiлася думка пра помсту. Ня мог-жа ён, такi вялiкi амбiцыянер, што вунь некалi не такiмi справамi ды грашмi варочаў, дазволiць сабе выглядаць цьмянай кузуркай у сьвятле нейкага свайго падуладнага. О не! На гэта анiяк ня мог дазволiць. Цалае жыцьцё, дзе калi ўдалося збудаваць або хоць i ўлезьцi ў некiм iншым збудаваны апарацiк, заўсёды быў у iм самым важным, галоўным i адзiным сьвятлом. Гэтак яшчэ ў Менску, стаўшы з волi гiтлераўцаў прэзыдэнтам Беларускай Цэнтральнай Рады, пiльна сачыў, каб сябры Рады былi хоць на прыступку менш паважаныя, ведамыя, аўтарытэтныя. Навет калi давялося й ад'ютантаў падбiраць, дык падабраў такiх, як яму здавалася, што стаялi нiжэй за яго ў вачах грамадзтва. Перш за ўсё ўзяць сабе хоць бы Мiкалая Наронскага, самага даверанага ў Астроўскага чалавека, аб якiм беларускае грамадзтва навет ня ведала - скуль узяўся й куды дзеўся. Або прыгадаць Радзевiча цi Плескачэўскага: у параўнаньнi зь iмi Астроўскi, бязумоўна, вырозьнiваўся.

Мо Астроўскага дзесь у глыбiнi сьведамасьцi еў чарвячок сумлеву, што да сваёй асабiстай цаны. Мо таму якраз i любiў абкружацца людзьмi, сьцiпла гаворачы, меншае вартасьцi, каб было вiдаць усiм, што ён, чаго-б там нi было, але прэзыдэнт, вартасны дый зусiм аўтарытэтны чалавек. Дык i як-жа цяпер было цярпець, калi зьбегам абставiнаў яго шмат хто пачаў уважаць пешкай, а Езавiтава - ледзь ня богам?

Вунь на днях неяк давялося Астроўскаму праходзiць калiдорам будынку, дзе месьцiлася Беларуская Цэнтральная Рада. Здалёк заўважыў каля дзьвярэй канцылярыi вайсковых спраў самога генэрала ў кампанii нейкiх дзьвюх дзяўчын. Яшчэ не даходзячы, пачуў голас Езавiтава, ськiраваны да дзяўчат, як пасьля даведаўся, ягоных колiшнiх вучанiц з Латвii: "А вось i наш прэзыдэнт".

Цi то здалося Астроўскаму, а мо й не дачуў, але ўявiў сабе, быў амаль пэўны, што генэрал сказаў тое нейкiм пагардлiвым тонам, як быццам так: "А вось i наш пастух iдзе. Бачыце, як нос задраў".

Астроўскi быў апрануты па-будзённаму - у чорны падношаны гарнiтур, зялёныя галiфэ-порткi й калiсьцi глянцаваныя боты з халяўкамi. Даўно ўжо адмовiлiся тыя халяўкi блiшчэць так, як гэтага ад iх вымагалася. На дзьвюх вiзiтантак прэзыдэнт выклiкаў нiякаватае ўражаньне. Падышоў, затрымаўся, пазнаёмiўся, абмянiўся параю агульнапрынятых ветлiвых слоў i пайшоў далей. Тыя-ж нейкую часiну стаялi моўчкi, пазiраючы ўсьлед, а пасьля, калi ўжо прэзыдэнтава вуха не магло выразна чуць iхняе гутаркi, ажывiлiся. Iзноў здалося Астроўскаму, што дасьцiпнасьцi пасыпалiся на ягоны кошт.

- Эх, братка, чакай-жа! Не я буду, калi... - прабурчаў сабе пад нос прэзыдэнт, i тое "калi" неяк часова павiсла ў паветры, але зараз думка праясьнела. - Трэба паказаць яму, хто тут гаспадар, крышку хоць рогi абламаць. Гм... трэба, трэба. А там... там пабачу. Можна i пазбыцца...

Думка, раз народжаная, пачала афармляцца й крышталiзавацца. Стаў Астроўскi мяркаваць, дзе й зь якога боку падыйсьцi, каб паказаць гэтае "хто тут гаспадар". Разважаць шмат не давялося, бо Езавiтаў, трэба ведаць, быў даволi вялiкiм фармалiстам. Заняўшы пасаду ў Беларускай Цэнтральнай Радзе, ён разбудаваў вялiкую канцылярыю i ўжо чаго-чаго, а паперы не шкадаваў. Здавалася, мусiць, шанаванаму ўсiмi генэралу, што калi шмат зроблена й напiсана ды выглядае прыгожа на паперы, дык яно мае так быць i ў сапраўднасьцi. За гэты слабы бок i ўчапiўся на паседжаньнi БЦР Астроўскi.

Можа, крышку занадта неасьцярожна, не так, як спачатку меў намер, даволi груба пачаў Астроўскi ставiць генэралу закiды. Увесь дагэтуль затоены антаганiзм выплыў наверх. Езавiтаў, ясна, ня мог змаўчаць, i адбыўся сакавiты абмен словамi. Пасьля паседжаньня для абодвух стала ясна, што далейшае супрацоўнiцтва мiж iмi немагчымае. Астроўскi цiшком пачаў падшукваць кандыдата на месца генэрала Езавiтава. Кандыдат такi сам па сабе, быццам угадваючы думкi прэзыдэнта й зусiм незалежна ад яго, зьявiўся ў асобе палкоўнiка Шувалава.

VI

З паходжаньня палкоўнiк Шувалаў быў расейцам, а з пачуцьця - у тыя часы, аб якiх мова, - хутчэй палякам, чымся расейцам. Выводзiўся з калiсьцi добра ў Расеi ведамых графаў Шувалавых. Афiцэрам быў яшчэ ў царскай армii. Пасьля бальшавiцкага перавароту ўцёк да сваякоў у Польшчу. Ужо пад час польска-бальшавiцкай вайны ў 1920 годзе, дзякуючы пратэкцыi сваяцкай арыстакратычнай сям'i, атрымаў польскi чын палкоўнiка. Перад Другою сусьветнай вайной бачым яго ў вайсковым гарнiзоне Слонiма, а пасьля адступленьня са сваёй вайсковай групай з-пад Варшавы, па дарозе на Валынь, Шувалаў трапляе ў нямецкi палон.

Адседжваў палон у абозе блiзу Бэрлiна. На пачатку 1945 году нейкiм чынам Шувалаў даведаўся, што ў Бэрлiне знаходзiцца Беларуская Цэнтральная Рада й арганiзуецца беларускае войска. Вестка моцна яго зацiкавiла. Надта-ж абрыдзеў той палон. Цэлыя вунь чатыры гады праседзеў бязьдзейна, хоць наракаць не было на што: сваякi з Ангельшчыны праз Чырвоны Крыж прысылалi розныя харчовыя прадукты, улучна з найбольш рэдкiмi й цэннымi ў тыя галодныя ў Нямеччыне часы цыгарэтамi й кавай.

Другi-б, чаго добрага, сядзеў-бы вунь, дасыта наеўшыся ды Бога хвалячы, канца вайны чакаў. Але-ж чалавек ня камень, асаблiва яшчэ такi, як граф Шувалаў. Меў вунь чыны й пашану, усюды, казаў той, дзе патрэба была, дык i праз заднiя дзьверы патрапляў улазiць. Абрыдзеў палон, сядзеньне безнадзейнае тое, дый годзе. Прыгадалася графу, што ён "тоже белорус", бо некалi дзесь там у Магiлёўшчыне "поместье" меў. Гэткага падмацавальнага аргуманту для навазнойдзенай нацыянальнасьцi было даволi. Пачаў граф варушыць мазгамi.