– Әйдә, өйгә керик.
Өй ишеге эчтән бикле иде. Озак дөбердәттек. Тынлык. Тәрәзә дә шакып карадык. Юк.
– Картый йоклап киткәндер.
– Ул көндез йокламый,– дип кырт кисте Айрат, – Ни булды икән?
Мин дәшмәдем.
– Нәнәйнең ишеге эчтән ике келә белән бикләнә, —диде Айрат, —Озынрак калай кисәген ишек ярыгыннан тыгып күтәрсәң, ачыла торган иде.
Без ишегалдын берничә кат әйләнеп чыктык. Тик кирәкле калай табылмады. Кайсы кыска, кайсы артык йомшак иде.
– Җәйге тәрәзәләр бер генә катлы бит, – дидем мин,– Әйдә шуннан гына керәбез.
– Пыяласын ватсак?..
Мин дәшмәдем. Сәндрәгә менә торган баскычны тәрәзә янына китереп сөядем дә рамны тотып торган кадакларны бая табылган калай кисәге белән каерырга тотындым. Озак интегергә туры килмәде. Тәрәзәне Айратка тоттырып эчкә үттем.
– Картый! Син кайда?!
Сезнең искә алганыгыз бар микән, кеше яшәмәгән өйдә ниндидер сәер һава, җәйге челләдә дә өшеттерерлек салкынлык була. Мин дә әнә шул салкынлыкны тоеп җиңелчә калтыранып куйдым. Үз тавышым үземә ят булып ишетелде. Картый олы якта юк иде. Тәрәзәдән башын тыккан Айратның соаулы карашына мин иңемне җыерып кына җавап бирдем. Ул бәләкәй якка ымлап эчкә узды.
Өстәл ашъяулык белән каплап куелган, урындыклар тәртип белән тезелгән. Газ плитәсе өстендә майлы таба утыра, мич алдында кош-кортларга бәрәңге пешерә торган казан. Базның капкачы ачык. Икебез дә баз авызына карап өнсез калдык. Айрат тышка ымлады. Без верандага чыктык. Андагы карават та буш иде. Беркайда да беркем дә юк. Мин ихатага чыга торган ишекнең келәсен ычкындырдым. Айрат тәрәзә төбеннән кесә фонарен алды.
Өй ишегенең тоткасына үрелүгә эчтә ниндидер тавыш ишетелде. Айрат шунда ымлады.
– Күсе түгел микән, – дип пышылдадым мин, ишеккә колагымны куеп, —Келтер-келтер-келт… Тек-тек… Юк… Охшамаган…
“Келтер-келтер-келт-келт…”
Тавыш бу юлы икеләтә көчле булып ишетелде. Веранда тәрәзәләренең пыялалары земберләп, селкенеп-селкенеп куйды. Без бер-беребезгә сораулы караш ташларга да өлгермәдек, кинәт веранда ишеге шапылдап ачылып китте. Без баскан урыннарыбызда каккан казык кебек катып калдык.
Сулыш алырга да куркып озак көттек.
“Келтер-келтер-келт…” – ишек артында.
“Дер-дер-деррр” – тәрәзә пыялалары.
“Шак-шык…” – веранда ишеге.
“Тек-тек-тек-тек…” – безнең тешләр бугай.
Тагы көттек.
Бер нәрсә дә булмады.
Котыбызны алып, җаныбызны айкаган тавышларга бераз күнеккәндәй иттек. Әле булса бәла-казага юлыкмавыбыз тынычландырыбрак җибәрде. Һәм без уйларлык хәлгә килдек.
– Җил бугай…– диде Айрат.
Мин өй ишегенә ымладым. Айрат иңнәрен сикертте. Мондый билгесезлек ишек артында көтәргә мөмкин булган куркынчтан да яманрак иде. Һәм мин, курку катыш тәвәккәллек белән ишек тоткасына үрелдем, һәм аны кинәт кенә ачып җибәрдем. Ә анда…
Анда бернәрсә дә юк иде.
“Келтер-келтер-келт…”
Өй артында үскән чия агачының бер ботагы җилгә селкенеп тәрәзә пыяласына тиеп-тиеп ала икән.
Без бер-беребезгә мәгънәле караш ташладык.
– Картый бәрәңгегә төшкән, – дидем мин, баз авызына якынрак килеп, – Яктырт әле, монда бернәрсә дә күренми.
Айрат фонарен кабызуга, аркасы белән баз стенасына терәлеп, чүгәләп утырган кеше гәүдәсе күренде.
– Картый!
Җавап бирүче булмады.
– Баскычтан егылып төшмәде микән? – диде Айрат, —Нәнәйнең аяклары сызлаштыра бит ул…
– Фонареңны бир… – Мин базга сикердем, – Картый!
Ул дәшмәде.
Селкенмәде дә.
– Картый, нәрсә булды?
Мин аның кулыннан алдым һәм чак үрә сикермәдем: ул боздай салкын иде. Аның салкынлыгы миңа да күчеп бөтен тәнемне калтыратырга тотынды, тизрәк, тизрәк баздан чыгып качасым килде, тик үземне кулга алырга тырышып, тирән сулап куйдым.
– Ничек? – диде Айрат, – Картый нишләгән?
Мин дәшмәдем.
– Илһам?
– Туктап тор…
Мин бармак очлары белән картыйның салкын иягеннән алып, башын югары күтәрдем һәм котым алынудан ят тавыш белән кычкырып җибәрдем. Буыннарымның йомшарып, бөтен гәүдәмнең мамыкка әйләнүен тойдым, бөтен җаным-тәнем ток суккандай дерелдәп, утлы әрнү белән әрнеп сулкылдап куйды. Кайдандыр ерактан:“Нәрсә булды?” – дигән тавыш ишетелде. Моның Айрат икәнен чамаласам да авызымны ачарлык көч тапмадым, картыйның йөзеннән күз алалмадым.
Бу – картый түгел иде.
Дөресрәге, иртән генә безгә коймак пешереп ашаткан назлы да ягымлы карчык түгел иде бу. Акайган күзләрендә чиксез гаҗәпләнү катыш курку катып калса да, битендәге җыерчыклар таралып, маңгай сырлары язылып беткән, ул чын кешедән бигрәк, балавыздан ясалган курчакны хәтерләтә иде. Мин бөтен батырлыгымны туплап, аның күзләрен йомдырып куйдым.
– Картый үлгән…
– Нәр-сә-әә?!. —Айрат шундук төшеп җитте,– Нәнәй-йй… Ул үлгән мени…
– Күршеләрне чакырырга кирәк, —дидем мин, һәм кинәт бөтен тәнем калтыранып куйды. Картыйның күзләре кабат ачылган иде. Ул гел миңа карап торадыр, ниндидер бер ялгыш хәрәкәт ясасам, авызын ачып нәрсәдер әйтер сыман иде…
Кинәт идән сайгагы белән нигез туфрагы арасында нәрсәдер порхылдап куйды. Мин фонарьны шунда төбәдем. Кечкенә ике ут шары ялтлап китте дә шундук юкка чыкты, тик бу песи түгел иде, мин яшен тизлегендә баскычтан сикереп менгән арада аның канатларын күргән кебек булдым…
* * *
– Нишлибез инде?– диде Айрат чарасызланып,– Күршеләр юкка чыккан… Хәтта Наиләләр дә ишек ачмады бит…
Мин дәшмәдем. Нәрсә эшләргә кирәген үзем дә белми идем. Кинәт бер фикер ялтлап китте.
– Әйдә, үзләре өйдә юкларның базларына төшеп карыйбыз.
– Юк! Алай ярамый.
– Син ишек төбендә генә торырсың.
– Юк. Төшмибез.
Айрат хаклы иде. Ниндидер сәбәп белән базга төшеп, андагы убыр кулына эләккән кешеләрнең гәүдәсен күрүдән файда юк. Аннан соң, картыйның өй нигезендә ялтыраган ике ут шары да күз алдыннан китеп өлгермәгән әле. Үзеңнең дә бер-бер хәлгә юлыгып куюың бар. Тик шулай да…
– Әйдә, базларына төшмәбез, фонарь белән генә яктыртып карарбыз. Өстән генә.
Айрат баш селкеде.
– Картый хәстәрен күрергә кирәк. Аны базда яткызып булмый бит. Әйдә, әнигә әйтәбез.
Мондый уйның минем башка килмәвенә үкенеп куйдым. Югыйсә, Айраттан өлкәнмен дә бит инде. Безгә башта ук шулай итәргә иде.
– Киттек!
Айратларга барып, күргән-белгәннәребезне туган апа белән уртаклашсак, бөтен шомнарыбыз таралыр сыман иде. Шуңа да без ашкынып кайттык. Безнең кебек егетләргә урам буйлап йөгереп йөрү килешмәгәнен дә уйлап тормадык. Элдердек кенә.
– Әни өйдәдер ул, – диде Айрат капка төбенә килеп җиткәч кенә,– Икенче көн инде эшкә чыкмады.
Өй ишеге ачык иде.
– Әни!
Җавап ишетелмәде.
– Әни!
– Туган апа!
Без өйгә кердек. Кеше заты юк иде. Мин шомланып баз капкачына карап алдым. Ачык түгел.
– Бәлки абзардадыр?
– Карыйк соң…
Мал өендә дә, мунчада да, келәттә дә юк иде.
– Печәнлектә түгел микән?
– Ишекләре ябык бит.
– Анда эчтән дә кереп була. Әни! Әни!
– Бәлки, берәр ахирәтенә киткәндер? – Тик бу сүземә үзем дә ышанып җитәлмәдем, – Хәер, кемгә барсын инде…
Айрат абзар эченә кереп лапас түбәсенә менә башлады. Мин югарыга күз салдым да аның чабуына ябештем:
– Туктап тор! Анда караңгы.
– Әни! – Айрат берничә тапкыр кычкырды да аска төште, – Монда түгелдер ул… Шулай да тышкы ишектән менеп карыйк әле…
Без сәндерәнең ике як ишеген дә ачып куйдык та баскыч буйлап өскә үрмәләдек. Менеп җиттек кенә дигәндә ниндидер җан өзгеч тавыш ишетелде. Ул бала елавын да, хатын-кызның ярсып кычкыруын да хәтерләткән кебек иде. Аның нәрсә икәнен күргәч, баскычтан егылып төшеп китә яздык. Бу кош-кеше иде. Без аның ыржайган тешләрен күрдек. Газаптан акайган күзләрен. Нәрсәдәндер качып котылырга теләп чәбәләнгән зур канатларын. Бары тик бер мизгелгә генә күреп калдык. Һәм ул шундук ялкынга уралды да кинәт шартлап юкка чыкты. Безнең битләргә, куркудан һәм гаҗәпләнүдән ачылган авызларга сасыган ит кисәкләре чәчрәде. Мин шундук укшырга тотындым. Айрат җан әрнүе белән кычкырып җибәрде:
