Параллельно армянские историки стали выстраивать контуры политических границ мифической «Великой Армении», в которые, по их мнению, входили, в том числе территории Южного Кавказа и Малой Азии. Так с легкой руки Сталина армянские авторы решили для себя проблему построения концепции исторических границ армянских земель. Теперь различными правдами и неправдами предстояло обосновать свое древнее происхождение на этих землях. Для этого политико-географические и этнические реалии новейшего времени стали переносится на прошлое. При таком подходе получалось, что Армения существовала веками, как неизменный политический субъект. В этом контексте возвращались из забвения «армянские» царские династии, полководцы, а вместе с ними воспроизводился и образ врага, которым чаще всего оказывались персы и тюрки.
В качестве характерного примера того, как армянские советские историки в период руководства СССР И. Сталина стали создавать концепцию существования в истории «Восточной Армении», обратимся к содержанию нескольких статей, опубликованных в этот период в академических изданиях Советской Армении. В одной из них, опубликованной в Известиях Академии наук Армянской ССР в 1951 году армянским историком З.Григоряном[67], её автор, исходя из складывающейся в советской историографии концепции истории армянского народа, преподносит присоединение азербайджанского Иреванского ханства к Российской империи как «присоединение Восточной Армении к России, которое спасло армянский народ от гонения и варварского гнета персидских сатрапов, от угрозы физического уничтожения. Восточная Армения стала национальным очагом для рассеянных по всему миру армян». Таким образом, автор статьи констатировал тот факт, что до захвата «Восточной Армении», т.е. Иреванского ханства русскими войсками армяне были рассеяны по всему миру и лишь после переселения в пределы данного ханства по результатам Туркменчайского договора 1828 года приобрели себе твердый очаг, т.е. новую родину. При этом автор преднамеренно умалчивает о содержании XV статьи Туркменчайского договора, тем самым обходя вопрос о том, сколько армян жило в «Восточной Армении» до и после их переселения с территории Каджарского Ирана и Османской империи. Безусловно, обнародование этих данных было не выгодно, поскольку тут же обнаружило бы ложь об исторической принадлежности этих земель армянам. Армянская историография не была ещё готова ответить на многие вопросы. Концепция о мифической «Великой Армении» и происхождения армянского народа в армянской советской историографии была ещё на стадии формирования.
В то же время постепенно появлялись работы, которые раскрывая суть XV статьи Туркменчайского договора, красноречиво доказывали факт массового переселения армян на территорию бывших азербайджанских ханств, которые составили границы Армянской ССР. В 1953 году в Известиях Академии наук Армянской ССР была опубликована статья другого армянского историка А.Бадаляна под названием «Население Армении со времени присоединения её к России и до наших дней»[68]. В ней автор провел подсчет изменения численности населения в пределах земель Советской Армении между 1831-1914 гг., которые ранее составляли в основном территории бывших Иреванского, а также Нахчыванского и Карабахского ханств Азербайджана. При этом точкой отсчета автор брал период после заключения Туркменчайского (1828) и Адрианопольского (1829) договоров, когда с территории Каджарского Ирана и Османской империи на территории, которые позже вошли в пределы Советской Армении, переселилось 42770 армян. Бадалян приходит к выводу, что за период 1831-1914 гг. численность населения в границах Советской Армении увеличилось с 161747 до 1014255 человек, или на 852,5 тыс. человек, или в 5,3 раза. Наблюдаемый непрерывный рост достигался, прежде всего, за счёт механического прироста армянского населения, который был особенно высок в годы наибольшей иммиграции армян из Каджарского Ирана и Османской империи.
Таким образом, массовая миграция армян из Каджарского Ирана и Османской империи, как составная часть этноконфессиональной политики Российской империи, заложила основу будущих противоречий и территориальных конфликтов между коренными азербайджанцами и пришлыми армянами, имеющих место, начиная с начала ХХ века и продолжающихся по сегодняшний день.
Kərim Şükürov
AZƏRBAYCANLILARIN ERMƏNİLƏRİN TÖRƏTDİKLƏRİ
SOYQIRIMLARINA QARŞI MÜQAVİMƏT HƏRƏKATI:
problemləri və dərsləri
Ermənilərin bütövlükdə Cənubi Qafqaza, o cümlədən tarixi Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi, onların burada məskunlaşması, törətdikləri soyqırımlar haqqında xeyli yazılıb.1 Azərbaycanlıların bu soyqırıma qarşı müqavimət hərəkatı isə tarixi baxımdan hələ də arşdırılmayıb. İşdə əsas məqsəd ermənilərin azərbaycanlılara qarşı törətdikləri soyqırımlarına qarşı müqavimət hərəkatının bəzi problemləri və dərslərini müəyyən etməkdən ibarətdir.
Ermənilər tarixən Azərbaycan torpaqlarına işğalçı kimi qədəm qoymuşdur. Buradakı ərazi iddialarını reallaşdırmaq və möhkəmlənmək üçün azərbaycanlılara qarşı düşmənçilik mövqeyi tutmuş, uydurma «Böyük Ermənistan» ideologiyası yaratmış, məqsədə çatmaqdan ötəri planlar qurmuş, hər cür imkanlardan istifadəyə cəhd etmişdir.2
Rusiya imperiyasının XIX əsrin əvvəllərində Azərbaycan torpaqlarını işğalınadək bu fəaliyyətin qarşısı uğurla alınmışdı. Qarabağ xanlığı dövründə (1747-1822) xanlığın banisi Pənahəli xan (1747-1763) və İbrahim xan (1763-1806) separatçı qüvvələrə qarşı qətiyyətlə çıxış etmiş, onların iradəsini
qırmağa nail olmuşdu. Mirzə Adıgözəl bəy Pənah xanın bəzi məliklərin separatizminə qarşı mübarizəsindən bəhs edərək yazırdı: “Mərhum Pənah xanın ilk hakimiyyət dövrlərində Məlik Yegan övladından olan Dizaq məliki ona düşmən oldu və allah vergisi olan o dövlətə qarşı üsyan etdi. Uzun zaman müharibə oldu və qırğm alovu aralarında şölələndi. Axırda, Allahın tövfiqi və pərvərdigarın köməyilə, mərhum Pənah xan qalib gəlib o nəsldən bir neçə nəfərini öldürdü... Onların qol- qanadları sındı və pərişan oldular».3 XVIII əsrin 60-cı illərində Rusiyanın Azərbaycan torpaqlarında erməni dövləti yaratmaq planı da başa çıxmışdı.
XIX əsrin əvvəllərində başlanan Rusiya işğalı ilə vəziyyət dəyişdi. Rusiyanın Qacarlar (1804-1813, 1826-1828) və Osmanlı dövləti ilə (1806-1812, 1828-1829) müharibələrdə qələbəsi və ermənilərin kütləvi şəkildə Azərbaycana köçürülməsi onların mövqelərini daha da möhkəmləndirdi.4 Şimali Azərbaycanda faktik olaraq rus-erməni işğal rejimi yaradıldı. Məhz bunun nəticəsi idi ki, 1872-ci ildə Bakı neft sənayesində iltizam sistemi ləğv ediləndə neftli sahələrin 50 %-i ermənilərin əlinə keçmişdi. 167 neft şirkətindən 55-i erməni kapitalına məxsus idi.5
Ermənilər siyasi-ideoloji təşkilatlanmada da irəlilədilər. 1885-ci ildə «Armenakan» (Vyana), 1886-cı ildə «Hnçak» (Cenevrə) və 1890-cı ildə «Daşnaksütun» (Tiflis) partiyalarını yaratdılar.6 Çarın erməni-qriqorian kilsəsinin mülkiyyətinin müsadirə edilməsi haqqında 1903-cü il fərmanı da uğursuz oldu.7 Beləliklə, XIX-XX əsrin əvvəllərində Şimali Azərbaycanda möhkəmlənən ermənilər azərbaycanlılara qarşı milli qırğın siyasətinə başladı və yüz il ərzində davam etdirdi. Əldə olan məlumatlar əsasında onun gedişinin xrono (zaman) dinamikasını, yəni il ərzində neçə kütləvi cinayət törədilməsini müəyyən etməyə çalışaq.
Ermənilərin azərbaycanlılara qarşı törətdikləri kütləvi cinayətlərin müxtəsər xrono (zaman) dinamikası
İllər İllər İllərİllər
Kütləvi cinayət hadisələrinin zaman sayı (ildə neçə dəfə)
İllər
Kütləvi cinayət hadisələrinin zaman sayı (ildə neçə dəfə)
1903
6
1 1948-1953
Deportasiya
1904
2
1965
1
1905
20
1979
1
1906
