Менавіта патэнцыі прагрэсіўнага развіцця была пазбаўлена творчасць Казіміра Сваяка (ксёндз Кастусь Стэповіч), які застанецца ў гісторыі літаратуры былой Заходняй Беларусі духоўным правадыром нацыянал-рамантызму. Паэзію К. Сваяка (зюорнік “Мая ліра”, Вільня, 1924 г.) эмацыянальна пранізвае ўнутраная раздвоенасць яго лірычнага героя. Ён не можа пагадзіць у сваёй душы жудаснага відовішча нацыянальнага ўціску і прыніжэння свайго народа з хрысціянскім дэтэрмінізмам, з верай у боскую справядлівасць. Паэт бунтуе і жахаецца свайго бунту. Патрыятычны ідэал у творах К. Сваяка набываў форму містычна-рэлігійных адчуванняў і імкненняў. Праследаванні польскіх улад і заўчасная смерць паэта ад сухотаў надалі трагічны арэол яго імю. Недасведчаныя чытачы, і асабліва моладзь, схільны былі пераболыпваць пратэстанцкі пачатак паэзіі К. Сваяка, абмінаючы яе рэакцыйную сутнасць. У палітычных адносінах творчасць Сваяка і яго паслядоўніка Яўгена Бартуля, часткова Франука Грышкевіча, Хведара Ільяшэвіча і інш. была звязана з так званай тэорыяй «трэцяга шляху», г. зн. ізаляцыі нацыянальна-вызваленчага руху ў былой Заходняй Беларусі ад рэвалюцыйна-пралетарскага руху, з аднаго боку, і адмежаванне ад згодніцкіх паланафільскіх кірункаў у беларускім грамадскім жыцці — з другога.

У сярэдзіне 20-х гадоў у былой Заходняй Беларусі склалася такая сітуацыя, што буйнейшыя прадстаўнікі прагрэсіўнага рамантызму апынуліся па розных прычынах за межамі краіны, а вядучы паэт нацыянал-рамантызму К. Сваяк памёр. Мастацкае слова ў гэты час як бы вяртаецца да сваіх элементарных форм развіцця — масавай паэзіі. Паколькі вызваленчы рух, дзякуючы ўмеламу кіраўніцтву створанай у 1923 годзе Камуністычнай партыі Заходняй Беларусі, шпарка расце, масавая паэзія ў сярэдзіне 20-х гадоў займае на некаторы час галоўнае месца ў літаратуры. Утылітарная ў сваёй аснове, гэта паэзія ўсё ж праяўляе пэўныя схільнасці да мастацкага асэнсавання і ўвасаблення рэчаіснасці.

Моцны бок масавай паэзіі — яе непасрэдная сувязь з народнаю гушчай, рэвалюцыйны пафас і ў лепшых узорах — парыванні да сацыялістычнага ідэалу жыцця. Але разам з тым ёй уласцівы былі, акрамя непазбежнай ілюстрацыйнасці і рытарычнасці, абумоўле-най утылітарным прызначэннем, яшчэ своеасаблівая аднастайнасць стылю, адсутнасць аўтарскага аблічча. Зусім натуральна, што ідэйна-эмацыянальная сіла гэтай паэзіі была часовай і не магла захавацца на вякі.

Масавая паэзія адыграла ў гісторыі літаратуры ролю асяроддзя, у якім паступова выспявалі новыя мастацкія таленты, новыя творчыя індывідуальнасці. У другой палове 20-х гадоў на літаратурную арэну выходзяць паэты Міхась Васілёк, Міхась Машара і іншыя. Яны працягваюць традыцыі прагрэсіўна-рамантычнай паэзіі першай паловы 20-х гадоў. Вершы М. Васілька (зборнік «Шум баравы») найболып поўна выяўляюць сілу і слабасць прагрэсіўнай літаратуры гэтага часу. Лірычным героем яго вершаў становіцца актыўны дзеяч рэвалюцыйна-дэмакратычнага руху, Беларускай сялянска-рабочай грамады. Яму таксама ўласцівы былі даволі прыблізныя ўяўленні аб заканамернасцях гістарычнага працэсу, але ён быў прыхільнікам сацыялізму і мэту грамадскай барацьбы бачыў ва ўз'яднанні Беларусі ў адзінай савецкай дзяржаве.

Сярод новай плеяды прагрэсіўных пісьменнікаў былой Заходняй Беларусі другой паловы 20-х гадоў вылучалася група паэтаў, звязаных з камуністычным рухам. Гэта Алесь Салагуб, Піліп Пестрак, Валянцін Таўлай. Іх фантазію апладняла марксісцкае вучэнне аб камунізме — ідэальным грамадстве будучага.

Калі ў пачатку нашых разважанняў падкрэслівалася самастойнасць пазнання жыцця ў мастацкай літаратуры, і ў лірычнай паэзіі ў прыватнасці, дык тут неабходна звярнуць увагу на ўзаемную сувязь розных форм грамадскага пазнання. Узровень эстэтычнай свя-домасці эпохі, як мы бачым, залежыць ад уздзеяння на мастацтва такіх форм грамадскага пазнання, як палітыка, філасофія, сацыялогія. Авалоданне паэтамі-камуністамі марксісцкай навукай аб грамадстве плённа ўплывала на развіццё мастацкай літаратуры, на яе рух да рэалізму, на ўменне глыбей паказаць сувязь чалавека з грамадствам і накіраваць яго думку і волю на ажыццяўленне ідэалу не толькі прывабнага і высакароднага, але і рэальнага, выверанага навукай і вопытам.

Шчасце адкрываць для сябе і для другіх заканамер-насці руху гісторыі выліваецца ў творах пазтаў-каму-ністаў у акрыленую рамантыкай споведзь і заклік: «змяніць гісторый ход» (А. Салагуб), «кінуць у вочы Бога-рока выклік і пратэст» (П. Пестрак), размаўляць з уладарамі жыцця натхнёнай мовай «барыкаднага кулямёта» (В. Таўлай).

Практычна паэты-камуністы, увёўшы новы вобраз свядомага барацьбіта за сацыяльную і нацыянальную свабоду, адмежаваліся ад містыкі нацыянал-рамантызму, хоць тэарэтычна не выказалі ўсвядомленасці гэтага важнага гістарычнага факта. Творы паэтаў-камуністаў намецілі новы этап у развіцці літаратуры, які ў 30-я гады акрэсліцца як этап барацьбы за камуністычную партыйнасць і сацыялістычны рэалізм. Тады і прыйдзе разуменне ідэйнай заганнасці нацыянал-рамантызму, якое вельмі яскрава выкажа В. Таўлай у вершы, адрасаваным ценю К. Сваяка:

Праніжыце ж, воі, цень Сваячы...

Куляй ворагу пасланай наўздагон,—

хай на хворых струнах больш не плача,

палыном не сыпле на загон

⁵¹

.

У пару свайго зараджэння ў XIX стагоддзі рамантызм праявіў нястрымную цягу да сусветных праблем; сусветная туга па ідэалу гнала рамантыкаў на край свету або ў вежы старажытных замкаў, пад скляпенні касцёлаў, у манастырскія келлі, у пустэльні — далей ад штодзённасці, далей ад убогай рэальнасці... У канкрэтных умовах Заходняй Беларусі рамантыкі праяві-лі традыцыйную цікавасць да нацыянальнай і сусветнай гісторыі, стараючыся ўбачыць шляхі і лёс роднага краю і народа праз бурлівае мора сусветнага жыцця. Рэакцыйныя рамантыкі маліліся, варажылі і прарочылі аб долі народа, расчароўваліся, шукалі прытулку пад чорнымі сутанамі, адыходзілі ў сховы мінуўшчыны, размалёўвалі міф аб залатым веку Беларусі або пяялі пра чыстае хараство. Прагрэсіўныя рамантыкі, кожны сваім шляхам, ішлі да саюзу з рэвалюцыяй, выказвалі давер да яе, прызналі яе ачышчальнаю сілай гісторыі. I хоць у асобныя перыяды законы грамадства ўяўляліся кожнаму з іх болып або менш цьмяна, яны верылі ў будучыню. Праз удзел у рэвалюцыйным руху яны дасягалі згоды з гісторыяй. Іх прароцтвы мелі шансы здзейсніцца, бо былі рэальнымі прадбачаннямі і адрасаваліся перадавым людзям, народу.

ГНЯЗДО ПАЭТАЎ

Пра тое, як рэвалюцыйны і нацыянальна-вызваленчы рух у былой Заходняй Беларусі абуджаў у народзе паэта, напісана нямала артыкулаў, празаічных твораў, нават вершаў, але мне сустрэўся адзін факт настолькі красамоўны, што ён можа здзівіць і прыемна ўразіць нават заядлага аматара кур'ёзаў. Гняздо паэтаў у адной вёсцы! Завуць гэту вёску Зачэпічы. Звонку яна не кідаецца ў вочы, чалавек, едучы аўтобусам з Дзятлава да Ліды, можа, нават не зверне на яе ўвагі. Гляне зводдаль — вёска як вёска — і перакіне позірк на правы бок шашы, дзе падпёртая плацінай рэчка Маўчадка ўтварае маляўнічае возера з маленькай калгаснай электрастанцыяй. «Парупіліся людзі: і краявід упрыгожылі, і карысць хоць невялікую маюць»,— падумае падарожны. А пра тое, што гэтая прыгажосць арганічна звязана з тым даўнім, якое адбывалася ў Зачэпічах і суседніх вёсках, можа, і не здагадаецца, хіба што загляне ў раённы музей народнай славы ў Дзятлаве і пабачыць на стэндзе фотаздымкі чатырох мясцовых паэтаў — Івана Пятровіча Івашэвіча (Пятрусь Граніт), Аляксандра Мікалаевіча Лебедзева (Васіль Струмень) і Івана Іванавіча Пышко (Герасім Прамень) — трое з Зачэпіч, а іх друг па захапленню і поглядах Бяленка Аляксандр Канстанцінавіч (Н. Жальба) — родам з суседняй вёскі Гірычы.

Чатыры чалавекі — чатыры біяграфіі, падобныя адна на адну, і ўсе не банальныя, бо кожная з іх частка гісторыі краю.