Ігнат Канчэўскі ідэалізаваў літаратурна-мастацкую творчасць і творчыя аб'яднанні, якія ў пачатку 20-х гадоў складваліся вакол прагрэсіўных беларускіх газет і часопісаў. Прапеты Абдзіраловічам гімн творчасці меў станоўчы ўплыў на тонус інтэлігенцкага асяроддзя таго часу. Заходнебеларуская публіцыстыка першай паловы 20-х гадоў не прайшла міма рамантычных дзівацтваў Ігната Абдзіраловіча. Развіваючы яго засцярогі супраць шавінізму, яго рамантычную крытыку палітыканства, перадавая публіцыстыка праніклася рэвалюцыйнаю барацьбой, паказвала Савецкую Беларусь краінай, у якой дыктатура пралетарыяту стварыла нябачаныя ў гісторыі ўмовы для развіцця працоўнай, грамадска-палітычнай і культурна-масавай творчасці народных мас беларускага народа, у тым ліку сялянства.

Вешчаванне

Мастацкая літаратура мае свой спосаб пазнання жыцця, якому ўласцівы эмацыянальна-ацэначная накіраванасць і гуманістычная страснасць. Эстэтычныя адносіны літаратуры да рэчаіснасці шматгранныя, але найбольш важнымі з'яўляюцца тры яе функцыі: даваць праўду, выхоўваць і несці асалоду, хваляваць. У рэалістычным мастацтве гэтыя функцыі дыялектыч-на яднаюцца. Праўда рэалістычнага мастацтва здабываецца ў працэсе творчага ўзнаўлення рэчаіснасці і адначасна мадэліравання яе перспектыўных форм на шляхах тыпізацыі і індывідуалізацыі вобраза.

Але, мабыць, не пры ўсіх акалічнасцях грамадскага жыцця рэалістычны тып мастацкай літаратуры мае шансы ісці ў авангардзе. На пераломе эпох, калі формы грамадскіх адносін разбураюцца і змяняюцца, а паказальныя чалавечыя характары, якія павінны канцэнтраваць у сабе ідэал будучыні, складаюцца больш ва ўяуленні, чым наяве, мастацкая літаратура, нават калі яна мае добрыя рэалістычныя традыцыі, дабіваецца ўлады над чытачом не цераз патрэбу праўдзівасці, а цераз патрэбу ідэалу, рамантычна выяўляючы тое, што мае быць, што быць павінна, чаго чакаюць усе, чаго прагнуць усе, у тым ліку і мастакі. Гаворачы шырэй, скіраванасць да ідэалу, мадэляванне будучыні становіцца ў пераломныя перыяды гісторыі галоўнаю мэтай духоўнай дзейнасці, і гэта спрыяе развіццю рамантычных тэндэнцый у мастацтве. У такія перыяды людзі бачаць сэнс існавання мастацтва ў тым, што яно ўмее абудзіць у чалавеку мару-лятунак пра жыццё дасканалае, натхніць на барацьбу за здзяйсненне ідэалу. Знамянальна, што рамантычная паэзія, у адрозненне ад рэалістычнай, уяўляе грамадскі і эстэтычны ідэал збольшага, прыблізна, часам цьмяна, таму, мадэлюючы рэчаіснасць у вобразах, яна не асцерагаецца ідэалізаваць свет, а свабодна гіпербалізуе, адбірае ўсё ўзнёслае, паказвае імкненні, жаданні і мажлівасці чалавека ў патэнцыі, увасабляючы ўсё гэта ва ўмоўных вобразах. У рамантычнай паэзіі назіраецца болыы або менш выразны перанос акцэнту са сферы рэальнага ў ідэальнае, з цяперашняга ў будучы час, у выніку чаго выяўленне пачынае дамінаваць над адлюстраваннем, аслабляецца дыялектычная раўнавага паміж гнасеалагічным і аксеалагічным пачаткамі, а ідэйна-выхаваўчыя тэндэнцыі нярэдка выводзяць фантазію мастака за рамкі строгай пазнавальнасці, аналітычныя прыёмы адлюстравання ўступаюць месца сінтэтычным, героі становяцца рупарамі аўтарскіх ідэй, затое ўзрастае эмацыянальная напружанасць твора і яго здольнасць узрушаць, хваляваць, распальваць сэрца пэўных груп чытачоў або і ўсіх чытачоў-гледачоў-слухачоў у рэвалюцыйныя пераломныя эпохі.

«Рамантызм, як настрой,— казаў М. Горкі,— ёсць складанае і заўжды больш або менш няяснае (адбітае) летуценнае адлюстраванне (выражэнне) усіх адценняў, адчуванняў і настрояў, якія ахопліваюць грамадства ў пераходныя эпохі, але яго асноўная мэта — чаканне нечага новага. трывога перал новым. таропкае. нервоз-нае імкненне пазнаць гэта»⁴³.

Менавіта рамантычны тып мастацтва, і перш за ўсё паэзіі, і ўзнік у літаратуры былой Заходняй Беларусі — этнічнай і нацыянальнай адзінкі, якая ўтварылася ў выніку рэвалюцыйнай ломкі Еўропы і ўвасабляла са-бой адзін з прыкладаў незакончанасці гістарычнага працэсу, часовай перадышкі, але не разрадкі яе пераўтваральных сіл. Жыццё былой Заходняй Беларусі ў пачатку 20-х гадоў было нестабільнае, а ўзровень грамадскай думкі недастаткова высокі, каб асэнсаваць прычыны і характар гэтай няўстойлівасці жыцця, усю глыбіню сацыяльных і нацыянальных супярэчлівасцей. Гістарычныя абставіны спрыялі ўкараненню менавіта рамантычнай паэзіі, якая нараджалася ў асяроддзі патрыятычнай інтэлігенцыі як адбітак эмацыянальнага жыцця мас, ахопленых ідэяй сацыяльнай справядль васці, нацыянальнага вызвалення і ўз'яднання народа ў адзінай беларускай савецкай дзяржаве. Між іншым, пытанне пра тып, напрамкі, метад і стыль заходнебеларускай літаратуры да нядаўнягл часу не даследавалася з належнаю навуковаю грунтоўнасцю. У нарматыўных працах тыпу падручнікаў і праграм фігуравалі спрэчныя меркаванні: то нібыта вядучым метадам і кірункам прагрэсіўнай рэвалюцыйна-дэмакратычнай літаратуры ў Заходняй Беларусі быў крытычны рэалізм, то быццам яна засвоіла прынцыпы сацыялістычнага рэалізму. А да кансерватыўна-рэакцыйнай літаратуры ўвогуле такія катэгорыі, як напрамак, метад, стыль, не прыкладаліся. Гэты падыход не можа задаволіць навуковай дапытлівасці і патрабавальнасці.

Аўтару гэтых нататак даводзілася ставіць пытанне аб творчых плынях і метадах літаратуры былой Заходняй Беларусі ў працах «Паэзія змагання», «Час і песні» і асабліва ў адпаведным раздзеле акадэмічнага выдання «Гісторыі беларускай савецкай літаратуры». Аднак і там рамантызм як асноўны кірунак і стыль заходнебеларускай літаратуры 20-х гадоў разглядаецца залішне агульна: ён прысутнічае ў масавай і «аўтарскай» паэзіі на аднолькавых правах і нясе ана-лагічныя функцыі. Між тым, больш дэталёвае вывучэнне фактычнага матэрыялу наводзіць на думку, што карціна была больш складаная.

Пачатак паэзіі былой Заходняй Беларусі, відавочна, трэба бачыць не толькі ў масавай палітычнай лірыцы камуністычных падпольных і левых легальных газет, хоць там яна адыграла важную ролю як сродак прапаганды перадавых грамадска-палітычных ідэй. Утылітарны характар гэтай лірыкі, яе ілюстрацыйнасць не даюць падставы трактаваць яе як прадукцыйную форму эстэтычнага пазнання рэчаіснасці, як з'яву цалкам мастацкую, арыгінальную, хоць, бясспрэчна, пэўныя эстэтычныя якасці ёй уласцівы.

Уласна мастацкае пазнанне рэчаіснасці, яе вобразнае ўзнаўленне і мадэляванне ў тую пару больш шырока выступала ў творчасці «аўтарскай», якая б яна ні была ідэйна стракатая і часам далёкая ад мастацкіх густаў народа, які хацела накарміць духоўнаю спажывай.

Тут трэба агаварыцца: мастацкае пазнанне ў жанры лірычнай паэзіі набывае спецыфічную форму пачуццяў, настрояў, эмоцый, думак, а не характараў і абставін, што ўласцівы эпасу або драме. Таму пры вывучэнні лірыкі даводзіцца на падставе пэўнага тыпу пачуццяў рэканструяваць чалавечыя характары. Канешне, гэта рэканструкцыя носіць прыблізны характар; у болыпасці выпадкаў нам удасца адгадаць толькі агульныя контуры лірычнага героя, але загадкавасць і няяснасць прадугледжаны ў рамантычнай тыпізацыі.

Найбольш вядомымі паэтамі пачатку 20-х гадоў у былой Заходняй Беларусі былі Г. Леўчык, Л. Родзевіч, Ул. Жылка, К. Сваяк. Ім была ўласціва рамантычная скіраванасць твораў, хоць відавочны і шырокі дыяпа-зон індывідуальных і тыпалагічных адрозненняў, а таксама розныя маштабы таленту.

Гальяш Леўчык быў закончаны летуценнік, высакародны і непрактычны шукальнік справядлівасці ў яе чыстых і абсалютных праявах. Схільнасць паэта да абстрагавання праўды і крыўды, свабоды і няволі, альтруістычны характар яго гуманізму, несціханы боль душы песняра як лейтматыў лірыкі — усё гэта праявы рамантычнага стылю ў Гальяша Леўчыка. Відавочна, рамантызацыя вышэйшых пачуццяў абумоўлена традыцыйным для інтэлігентаў яго кругу ідэалістычным уяўленнем, быццам гісторыю можна тварыць, кіруючыся высокімі або ніякімі ідэямі. Гальяш Леўчык імкнецца ўздзейнічаць на гісторыю цераз гэтыя ідэальныя здольнасці чалавечых душ.