Лёс «Песні пра зубра» і яе аўтара склаўся так непамысна, што вельмі цяжка гаварыць аб яе прамым уздзеянні на аўтараў і творы беларускай літаратуры. З упэўненасцю можна весці гаворку толькі пра сугучнасць ідэалаў і тэм. Гэта мы прасачылі ў публіцыстыцы і ў паэзіі XVII стагоддзя.
Варта яшчэ адзначыць, што цераз творчасць Адама Міцкевіча пранік адбіты прамень святла гэтае дзіўнае зоркі ў XIX стагоддзе, у творы пачынальнікаў новай беларускай літаратуры — Дуніна-Марцінкевіча, Францішка Багушэвіча, Янкі Купалы і Якуба Коласа.
Давялося чакаць цэлыя вякі, покуль беларуская літаратура набярэцца сілы кантынентальнага прыцяжэння каб блукаючая зорка, запаленая Гусоўскім, сышла на родную арбіту. Гэта здарылася тады, калі беларусы сталі сацыялістычнаю нацыяй, а іх літаратура састаўной часткай літаратуры новага свету, для якога блізка і родна ўсё лепшае ў культурнай скарбніцы чалавецтва.
Пасля смерці папы Лявона X і Эразма Цёлка ў часе эпідэміі 1521—1522 гадоў Мікалай Гусоўскі вярнуўся ў Кракаў, дапісаў там і надрукаваў паэму, звяртаючыся ўжо да новага папы Адрыяна. Аднак, відаць, не дагадзіў гэты твор густам духоўных і свецкіх вяльможаў, бо старасць сваю паэт скаратаў у галечы. Не ўдалося яму знайсці новага мецэната. Яго калегі па пяру Ян Дантышэк і Андрэй Кшыцкі зрабілі бліскучыя кар'еры, а ён застаўся белай варонай, адзінокім дзіваком, старамодным «літвінам». Да ролі прыдворнага паэта гэты самабытны чалавек падыходзіў так, як зубр да карэты. Цяжка было яму спаборнічаць у паэтычным рамястве з начытанымі і вымуштраванымі дваракамі. Вярнуцца ж у родныя мясціны Гусоўскаму, відаць, не дазваляў той самы халодны яшчэ клімат, ад якога вымушаны быў выехаць у Прагу Францыск Скарына, каб «даканаць жывата» на пасадзе каралеўскага батаніка.
Перастварэнне
Рускі і першая часопісная рэдакцыя беларускага перакладу паэмы значна адрозніваюцца паміж сабою. Па задуме перакладчыкаў Якава Парэцкага і Язэпа Семяжона, рускі тэкст максімальна набліжаны да арыгінала паводле зместу і мае нейкія рысачкі падрадкоўніка. Гэта відаць у грувасткасці стылю, у кніжнай цяжкаватасці сказаў і выразаў. Але найбольш дынамічныя карціны і ўсхваляваныя маналогі паэта атрымаліся пераканаўчымі і хвалюючымі. Перакладчыкі добра выкарысталі багацце ўзнёслага стылёвага пласта ў рускай мове і дабіліся ўрачыстага гучання адпаведных мясцін. «Песня пра зубра» гучыць у рускім перакладзе больш узнёсла, чым у беларускім, але ў гутаркова-бытавых сцэнах адчуваецца пэўная сухаватасць і штучнасць.
Беларускі пераклад з'явіўся ў выніку ўнутранай незадаволенасці мастака-перакладчыка, якім з'яўляецца Язэп Семяжон. Робячы з Якавам Парэцкім рускі пераклад, ён вымушаны быў стрымліваць фантазію, якая падказвала яму не лексічныя, а вобразна-эмацыянальныя эквіваленты. Адчуўшы нацыянальны дух твора і самабытнасць асобы аўтара, Я. Семяжон «убачыў» паэму ў беларускай нацыянальнай вогіратцы, больш таго, ён улавіў унутраную сувязь гэтага твора з сучаснаю літаратурай. Акрамя сказанага, паэт-перакладчык захацеў, і гэта натуральна, выступіць як творчая асоба, стаць адзіным пасрэднікам паміж талентам патрыярха беларускіх паэтаў і сучаснікамі.
Галоўная ўвага перакладчыка засяродзілася, як мне здаецца, на перадачы народнасці ідэйнай пазіцыі і вобразнага мыслвння Гусоўскага (дакладней — фальклорнай плыні ў гэтым мысленні). Семяжон адтварыў каларытны вобраз апавядальніка-сказіцеля, які ўмее хораша маляваць дынамічныя сцэны аблавы і экзатыч-ныя малюнкі прыроды, свежа пераказваць народныя паданні, устаўляць у тканіну твора аздобы — трапныя прыказкі і дасціпныя слоўцы. Народнасць — галоўная ідэйная стыхія твора — стала першым клопатам перакладчыка. Мажліва, гэтая праблема занадта асучаснена (народнасць жа мае свае гістарычныя класава-канкрэтныя граніцы), але сутнасць рашэння знойдзена.
Беларускі пераклад у паэтычных адносінах багацейшы за рускі. Язэп Семяжон знайшоў мастацкія сродкі, якія ўзрушаюць і экспрэсіўнасцю і ўрачыстай развагай і, галоўнае, народным досціпам, хоць часам і бянтэжаць прастарэкасцю, накшталт просьбы да маткі божай «падай на пахмелле мысляў», або ўжыванне выразу воўчая «ляпа» ва ўрачыстым кантэксце тае ж малітвы, урывак якое я вымушаны быў прывесці вышэй з увагі на яго змястоўнасць. Можна знайсці і іншыя выдаткі моўнай свабоды і асучаснівання: «бела ад хустак, кашуль і бравэрак», або «страўніку — ежу, а глузду — і кемнасць і мудрасць» (Падкрэсліванні мае.— У. К.). Недапушчальна скажоны пераклад той мясціны, дзе асуджаныя Вітаўтам хлусы «з ціхай пакорай лёс сустракалі — хутчэй бы вяроўку на шыю».
У рускім перакладзе гаворыцца: «...покорно вину сознавая, к смерти стремились — скорее веревку на шею». Гэта адпавядае гістарычнай праўдзе і звычаям часу. Ян Длугаш апісаў выпадак, як у часе Грунвальдскага паходу двое дружыннікаў Вітаўта абакралі касцёл. Князь загадаў ім павесіцца, і яны самі рабілі сабе шыбеніцу, яшчэ і падганялі адзін аднаго, каб хутчэй выканаць на сабе княжы прысуд.
Думаецца, што асучасніваць твор варта асцярожней, больш клопату праявіць, каб ачышчаць тэкст ад мнагаслоўнасці. Тут паказальны (праўда, залішне) польскі пераклад Яна Каспровіча.
Мне асабіста здаецца, што ў нас у мовазнаўстве і літаратуразнаўстве надта ўжо аксіяматычна трактуецца навукова абгрунтаваны прынцып, што паміж старажытнаю і сучаснаю беларускай мовай затрацілася сувязь. Вопыт Максіма Багдановіча, які стварыў такія цудоўныя рэчы, як «Апокрыф» ці «Апавяданне аб іконніку і залатару», на мове, блізкай да сярэдневяковай, гаворыць пра адноснасць гэтага разрыву. Не выключана, што інтэнсіўнае развіццё сучаснай беларускай літаратуры, узбагачэнне яе нацыянальна-стылёвай своеасаблівасці навядзе майстроў слова на неабходнасць больш грунтоўна асвоіць моўныя і вобразныя багацці старога пісьменства. Сімптомы, звястуючыя гэты працэс. я бачу ў стылёвым багацці перакладаў і філасофскіх вершаў Аркадзя Куляшова, у шэрагу твораў Максіма Танка, у прозе і паэзіі Уладзіміра Караткевіча і іншых пісьменнікаў. Не выключана, што працэс вобразна-стылёвага ўзбагачэння мовы беларускай паэзіі, які працякае цяпер, спародзіць прэцэдэнт для яшчэ адной рэдакцыі перакладу «Песні пра зубра». Я маю на ўвазе пераклад, які б шырэй выкарыстоўваў мову, сучасную Гусоўскаму, сёння, праўда, яна лічыцца безнадзейна ўстарэлай, але, дарэчы, Адам Міцкевіч называў яе паэтычнаю і блізкаю да жывой гаворкі беларускіх сялян XIX стагоддзя. Язэп Семяжон выкарыстоўвае архаізмы, але пераважна лексічныя, захаваныя ў паляўнічым жаргоне пэўнай мясцовасці. У другой рэдакцыі беларускага перакладу, падрыхтаванага Язэпам Семяжонам для выдання паэмы асобнаю кніжкаю, шмат чаго зроблена, каб прыдаць тэксту болып строгасці і, галоўнае, болып стылёвага каларыту даўніны. Так, прыведзены вышэй выраз пра выкананне Вітаўтавых прысудаў самімі асуджанымі гучыць у новай рэдакцыі болып прымальна: «Цяжкасць віны ўсведамляючы, з ціхай пакорай самі прыспешвалі час непазбежнае смерці». У тэксце эпілога-малітвы, дзе раней кідаліся ў вочы прастарэкасці і вульгарызмы, зараз чытаем:
Нашым князям, што ў сваіх міжусобіцах розум
Нашай крывёй замуцілі, падай на пахмелле
Мысляў і ўчынкаў цвярозасць, вярні раўнавагу
Мудрых дзяржаўцаў, напомні пра іх абавязкі,
Гэтак злачынна забытыя,— карай напомні!
Свет вар'яцее, і ўсе міратворцы на словах —
Гэта ваўкі пад ягнячым руном красамоўства. (80)
Пры чытанні новай рэдакцыі перакладу толькі зрэдку вока можна спыніць на стылёва-спрэчным слове ці выразе накшталт «пырне раганосца» — у кантэксце твора гэта азначае проста сутычку зубра з аленем, а падтэкст слова «раганосец», які бянтэжыць чытача, перакладчык скінуў з разліку. Таксама парушаюць цэласнасць эстэтычнага ўспрымання дыялектызм «цюкае пушча», неалагізм-калька з рускай мовы «верхнікі», русізмы «чуйны скакун» замест конь, «арланы» замест груганы і некаторыя іншыя. Засталіся ў шэрагу выпадкаў і дыялектныя або гутарковыя словы, якія перакладчык надзяляе аўтарытэтам даўніны. Так, нанрыклад, воі у часы Вітаута на вайсковых занятках у якасці мішэняў падкідаюць — «хтосьці свой брыль ці магерку». Слова «брыль» магло быць у лексіконе тых часоў, а «магерка» (народная этымалогія — мадзярка) прыйшла ў беларускую мову пазней, у часы Стэфана Баторыя.
