Цяжкі ты, хлеб наш надзённы, у промысле цяжкім-

Бачыце самі, аднак жа і гора радзімы

Нават цяжэйшае. Дзе нам знайсці тыя лекі,

Каб ратаваць яе ў бедах,— і самі ве знаем. (77)

Паэт вярнуўся да паляўнічай эпапеі, нібыта баючыся, што еўрапейскаму чытачу не спадабаюцца яго скаргі на лёс далёкага і малазнаёмага краю. Толькі за новым захадам дазволіў сабе паэт роздум шырэйшы. Ён не хоча, каб яго народ і радзіму недаацэньвалі, таму сцвярджае, што фанатызм гэты зыходзіць ад царквы і афіцыйнай улады, паэту ж асабіста здаецца жахлівым, але гэча чыстая праўда: «У Літве ўсё гэта адбываецца на вачах». Не знайшоўшы адказу на пытанне, чаму так дзеецца, ён адкладвае гаворку.

Інтрыгуючы чытача адцяжкаю, Гусоўскі падрыхтаваў яго да разумення галоўнага цяжару тэмы. Пасля таго як была закончана карціна гераічных часоў Вітаўта і закрыта паляўнічая эпапея, паэт пад занавес рашыў сказаць пра тое, што набалела на сэрцы. Заключнае аўтарскае адступленне пабудавана ў выглядзе пропаведзі і малітвы. Нібыта натхнёны з неба прарок, шыбануў ён маланкі і громы на ўладароў свету:

Гонар, сумленне зямных уладарцаў, здаецца,

Спяць беспрабудна. Усе іх учынкі і справы

Людзям на гора, дзяржаве ж — на шкоду і страты.

Болей за ўсё непакоіць іх сверб панавання:

Вострыць мячы пастаянна сусед на суседа —

Ты або я запаную, дваім жа нам цесна.

Братазабойствы, грызня, міжусобныя войны—

Іхні занятак фізічны і свет іх духоўны.

Б'юцца князі-ваяводы, а стогнуць народы. (116)

Па сутнасці, тут ідзе гаворка не пра міжусобіцы на радзіме паэта, а пра звадкі і бойкі за ўладу паміж каранаванымі галовамі хрысціянскіх краін. Гусоўскі ўстрывожаны тым, што «свет хрысціянскі... трэснуў даўно, і расколіна вельмі глыбока ў стрыжань пайшла». За гэтымі радкамі можна падразумяваць падзел царквы на праваслаўную і каталіцкую, гусіцкі рух, агрэсіўныя войны, якія вялі з Літвою і Польшчаю крыжакі, але, перш за ўсё, рэфармацыю, якая была жывою расколінай каталіцкага касцёла і пайшла ў стрыжань.

Ці не наракае наш паэт на тое, што разбурылася сярэдневяковая канцэпцыя, згодна з якою ўвесь хрысціянскі свет — адзіцая дзяржава? Адраджэнне ж, як вядома, суправаджалася нацыянальна-вызваленчым рухам у Еўропе, а правадыры рэфармацыі Кальвін і Лютар сталі першымі дзеячамі на ніве нацыянальных культур. Як жа растлумачыць шкадаванне Гусоўскага аб расколе хрысціянскага свету? Каб даць належную ацэнку выказванням паэта, трэба дакладна ўявіць тагачасную палітычную сітуацыю і памятаць, што Гусоўскі не проста паэт, а ўдзельнік пасольства польскай Кароны.

Еўрапейскі кантынент раздзяляла тады барацьба караля Іспаніі Карла V і караля Францыі Францыска I. Карл, адзеўшы ў 19 год карону кесара Рымскай імперыі, распаліў у сабе прагнасць уладарнічаць над усёй Еўропай. Францыск сказаў яму «не» і, заключыўшы ў 1521 годзе саюз з Турцыяй, пачаў ваяваць Карла. У часе гэтай вайны двух прэтэндэнтаў на ўладарніцтва ў Еўропе войскі іспанскага караля занялі Італію і апусташылі Рым.

Пасольства Эразма Цёлка сустрэла шмат цяжкасцей у сваёй місіі схіліць папу на арганізацыю барацьбы супраць турак. Лявон X быў заняты іншымі праблемамі. Гадунец слаўнага роду Медычаў, шаляніца, любімчык фартуны, якая зрабіла яго кардыналам на 13 годзе жыцця, папа цураўся рэлігійнай дагматыкі, аддаваў перавагу палітыцы, а захапляўся святочнымі праявамі жыцця — мастацтвамі, паляваннямі і баляваннямі. Каталіцкі клер, гледзячы на такога папу, разбэсціўся неверагодна. Палетанскі сабор, што засядаў ажно пяць гадоў, з 1512 па 1517, так і не здолеў рашыць пытання пра рэформу царквы. Папа заключыў у 1516 годзе канкардат з Францыскам I, аддаўшы яму права вызначаць усіх вышэйшых духоўнікаў у Францыі. За гэта кароль абвясціў, што слова папы вышэйшае за пастановы сабораў. Аслеплены зарукай караля папа загадаў ксяндзам адпускаць грахі кожнаму, хто ахвяруе грошы на будаўніцтва базылікі святога Пятра ў Рыме. Гэта перабрала меру цярплівасці царкоўнай апазіцыі.

Доктар тэалогіі Вюртэнбергскага універсітэта Марцін Лютар (абараняў дыплом у тым жа годзе, што і доктар лекарскіх навук Скарына) абвясціў 31 кастрычніка 1517 года славутыя 95 тэзісаў апраўдання і разбурыў адзінства каталіцкага свету. Шаснаццаць дзён у Лейпцыгу вёў Лютар спрэчку з прыхільнікам папы Экам і перамог. Большасць удзельнікаў выказалася за яго тэзісы і прапанову адкінуць догмы аб непагрэшнасці папы і нават сабораў. Лявон X, гуманіст па духу, недаацаніў небяспекі, якая навісла над Ватыканам. У 1520 годзе ён выдаў булу, у якой асудзіў толькі 41 тэзіс Лютара, а той так увабраўся ў амбіцыю, што публічна спаліў папскую булу і пачаў друкаваць адну за адною палемічныя кнігі супраць папы і каталіцкага клеру. Ажно ў 1521 годзе паслаў Лявон X на збунтаванага манаха-аўгусцінца Лютара свой праклён і дабіўся пастановы Варнацкага сейма аб выгнанні Лютара з радзімы. Ды было ўжо позна, бунтаўшчык здабыў магутных мецэнатаў. Схаваўшыся ў Вартбургскі замак пад апеку саксонскага герцага Фрыдрыха Мудрага, ён пераклаў на нямецкую мову ўсю біблію і, высмейваючы саборы, пап, каталіцкіх багасловаў як фалыпывых інтэрпрэтатараў святога пісання, заахвочваў усіх веруючых самастойна вывучаць і асэнсоўваць тэксты святых кніг. Адраджаючы традыцыі раннехрысціянскіх абшчын, Лютар адкінуў царкоўную іерархію, увёў на месца ксяндзоў, якія лічыліся прадстаўнікамі бога на зямлі, звычайных пастараў, якім даручыў адкрьіваць школы і навучаць прыхаджан, упрасціў царкоўную службу да публічнага чытання бібліі, спявання псалмоў — усё на роднай мове прыхаджан — і каменціравання прачытанага ў казаннях, асудзіў інстытут манашанства, сам скінуў габіт аўгусцінца і ажаніўся з былою манашкаю Кацярынай фон Бора. Свае палемічныя творы супраць Лявона X Лютар адрасуе, аднак, не ніжэйшым саслоўям, а цару, шляхце і мяшчанам. Ён падтрымаў нямецкіх князёў у іх барацьбе супраць рыцарства, якое ў 1523 годзе падняло паўстанне пад кіраўніцтвам Франца фон Зікінгена, каб устанавіць шляхецкую рэспубліку накшталт польскай Рэчы Паспалітай. Лютар дапамог князям патапіць у крыві сялянскія хваляванні 1525 года, яго публіцыстычная кніга так і называлася: «Напамін аб міры супраць крывавых і разбойніцкіх бандаў мужыкоў».

Такім чынам, рэфармацыя была з'явай складанай, і непрыязныя адносіны да яе Міколы Гусоўскага не азначаюць, што ён быў за кансерватыўнае для таго часу разуменне свету як адзінай хрысціянскай дзяржавы. Гусоўскі робіць ацэнкі палітычнай сітуацыі з пазіцый дыпламата, які абавязаны адстойваць інтарэсы сваёй радзімы, што апынулася ў крытычнай сітуацыі. Чытаючы твор далей, лёгка пераканацца, што Гусоўскі добра разумее нацыянальныя інтарэсы краіны. Яго выкрывальная пропаведзь канчаецца вострай, як удар шаблі, ацэнкай унутранага становішча. Дэспатызм князёў, сваркі і бойкі паміж імі ды слабое супраціўленне нізоў влльмоЖнаму самавольстзу — зось дзе галоўны корань зла:

Мы — шчэ натоўп, грамада непісьменная, цемра.

Вы не зайздросце становішчу нашаму, людцы.

Князь і баяры — усе, каму льга заступіцца,

Глухі да нас і не горай, чым жорсткі татарын,

Душаць пятлёй галасы абурэння ў народзе.

Плаха і кат-выканаўца — вось доля любога,

Хто пастаяць за закон і за бога азваўся. (78)