Тэарэтычнае абгрунтоўванне агульналюдскай, сусветнай патрэбы, неабходнасці міру, чалавечнасці, свабоды часта ў яго кнізе «Зажигайте сердца» зануджвае публіцыстычнаабстрактнай публіцыстычнасцю.

Яшчэ раз пераконваюся, што так яно было, ёсць i будзе — абсалготна бездакорных людзей не бы вас.

* * *

У Міры, на «замкавым свяце», калі адшумелі прамовы наверсе i тосты ў адрэстаўраваным падзямеллі, калі схлынула спёка i ў розных месцах навокал замка забушавалі танцы, пастаяў каля дашчанай сцэны, на якой грымеў спевамі i музыкай чарговы самадзейны ансамбль, a ніжэй — на вытаптанай траве, дзе ўжо i пыл завёўся,— моладзь танцавала.

Асабліва хораша лютавала адна, крыху дзябёлаватая, бялявая, босая красуня ў міні-спадніцы,— то сола, то ў пары з агністым чарнявым дзецюком, хораша задрапіраваным у палотнішча бел-чырвона-белага сцяга.

* * *

Ранак быў учора, як i ўвесь дзень пасл£, прыемна i здорава прахалодны, часамі зусім на грані дажджу.

Да снедання, на праходцы каля гасцініцы не вытрымаў — спытаўся ў дзвюх жанчын, якія ішлі з букетам! півоняў у бок белай царквы на ўзгорку, што ж гэта за свята сёння, апроч нядзелі? Бо мы з сябрам ледзь не паспрачаліся, што гэта сёмуха. Але адна з жанчын здзівілася бяззуба-весела: «Як якое? А шасцьсот гадоў Карэлічамі»

I нечакана спыталася, ці ж гэта я, i здзівіла расказам, што яна — выпускніца Валеўскай школы з лета пяцьдзесяг восьмага, калі я з сям'ёю летаваў у свіцязанскім лясніцтве i сустракаўся з імі, найстарэйшымі школьнікамі.

«Памятаеце, вы ж нас, дзяўчат, пыталіся, ці ёсць у нас па хлопцу, з кім сябруем?..»

Падзівіліся разам, як даўно гэта было. I не спь:таўся, як жа яна так апрасцілася, да бабскай бяззубасці, дзе жыве i што робіць

На леташнім свяце пяцідзесяцігоддзя вызваленні нашага раёна з-пад акупацыі мы з сябрам не бачылі аніводнага бел-чырвона-белага сцяга, а тут — i на адкрыцці памягнага знака, i на мітынгу на плошчы перад домам райвыканкома,— яны былі. Яшчэ, здаецца, больш, чым учора ў Міры.

Адзін юнак, калі адкрывалі ды асвячалі знак-валун, стаў са сцягам за мною, i прыемна падумаласг, ці не ведае ён мяне, ці не спецыяльна так зрабіў.

Выступаючы, я гаварыў пра наш цудоўны куток Беларусі, пра Стотысячную Грамаду, як мой першы ўспамін пра змаганне за родную мову, i пра тое, як мы, вясковая моладзь, змагаліся за гэта потым, у трыццатых, спектаклямі, кнігамі, песнямі, i пра партызанскія дні, калі наш падпольны друк быў на роднай мове. Пажадаў настаўнікам i дзецям родных мясцін поспехаў у родным слове, «каб жыла i квітнела наша мілая Беларусь!».

Глядзелі ў парку выстаўку народнай творчасці. Аплікацыі, рознакаляровыя, узорыстыя дзяругі-перабіранкі, разьбу па дрэву, жывапіс ды малюнкі. Цікава ўсё гэта, аднак зашмат яго на адзін раз ды мімаходзь аглядаючы.

Там разануў па душы з эстрады ў засені высокіх дрэў бойкі голас вядучага выступление мастацкай самадзейнасці:

«А цяпер будзе выканана песня, як выдаць замуж гарбатую дачку!»

Фальклорнае жорсткае хамства, калі падумаць, што i ў гэтым шматлюддзі на паркавых схілах i ў даліне можа быць хоць адна такая няшчасная або хтосьці з родных такое...

* * *

Летась, на святкаванні вызвалення раёна, наваградскі партызан, яўрэй Гарэлік, расказваў мне пра сваю дружбу з Гаўрыілам Шутэнкам, пра тое, як тэты пакутнік i пры сваёй слепаце займаецца майстраваннем. Сказаў нават, што ён што-небудзь са зробленага прышле мне. Думалася потым: ну, пагаварылася. A ўчора мне ў Карэлічах перадалі пакуначак. Там разгарачкакалодачка i ўбітая ў яе малюсенькая сякера. А на паперыне, пяць на пяць сантыметраў, на адным баку паэтаў адрас, а на другім малюнак: сякера ў калодцы, паміж двума чатырохрадкоўямі:

Топорики, топорики,

Помощники мои,

Вас мастерю во дворике,

Где я да воробьи.

Сверкнул топорик лезвием,

Вонзился в твердый сук.

С моею новой песнею

Прими на память, друг.

Так вось у навобмацнай вечнай цемры былога франтавіка-разведчыка.

A вераб'ёў мне захацелася падкрэсліць.

* * *

Ружы на шырокім кусце не толькі дружна расцвілі, але яшчэ i хораша памыліся пад спорным дажджом. Якое свежае, перадвячэрняе свята!

* * *

A ці будзе каму расказаць пра свет, з якога ты прыйдзеш у другі, які ён — сённяшні наш — прыгожы?..

* * *

Волечка прывезла сюды «Кароткую гісторыю Беларусі» Ластоўскага i «Историю культуры древней Греции и Рима». Пра першую прызналася, нядаўняя васьмікласніца, што цяжка чытаецца. I не скажаш што-небудзь у апраўданне, бо мы i сапраўды апошнім часам навалілі на вучнёўскія галовы сваё беларускае разнамоўе, з якім i сталаму, вопытнаму бывае нялёгка спраўляцца. Другую кнігу яна пачала чытаць выбарачна i вось пазычыла дзеду, які разныўся ад беспрацоўя. Таксама не надта легка чытаецца ў пана Казімежа Куманецкага, хоць пераклад i культурны, i мяне часам цягне да выбарачнасці, аднак — трымаюся.

Пачынаючы, успомніў Валодзю Калесніка, які любіў i ведаў антычнае, узяўшы старт у наваградскай польскай гімназіі. А таксама i Мішу ўспомніў, які зачытваўся Гамерам у перакладзе Жукоўскага яшчэ школьнікам. З чым я сябе не магу павіншаваць, i дагэтуль яшчэ абедзве паэмы цалкам не прачытаў, яшчэ ўсё збіраюся...

Стагоддзі, тысячагоддзі — ажно сцішната цікавасці i захаплення. Ведаю ж гэта i я,— скажам, па Прусавым «Фараоне», па Манавым «Іосіфе i яго братах». Грэцыя — менш, Рым таксама. «Quo vadis?» разоў два калісьці пачынаў i спыняўся на палавіне, заглянуўшы ў канец. А трэба ж, трэба ведаць багацце мінулага, i адтуль, з тых бяздонных глыбіняў часу, беручы вымярэнне напрамку.

Думалася над Грэцыяй пра рэлігію — пакуль дайшло да хрысціянства, колькі было ў чалавецтва пошукаў, i як тут важна галоўнае — маральны, этычны бок, тое, што называецца чалавечнасцю, інтэрнацыяналізмам. Узняцца над усімі веравызнаннямі на ўсю зямную шырыню, ад міфаў перайсці на глыбіню асноўнага для ўсіх.

«...Пабойваючыся паўстанцаў паняволенага насельніцтва заваяваных абласцей, якое стала ілотамі, спартняты кожны год аб'яўлялі крыптыі — тайныя начныя забойствы ілотаў, каб унушыць ім страх i пакору».

Во як дзейнічалі тыя старадаўнія «ібэрмэншы».

...На ўкладцы — «Невеста Пейрифоя», фрагмент западного фронтона храма Зевса в Олимпии».

Прагная i ўладная рука мужчыны на левай дзявочай грудзіне, i выраз твару дзяўчыны,— i балючая асуджанасць, i сумная пакорнасць, i прадчуванне шчасця кахання i мацярынства, што бачыцца ў яе строга прыгожым твары. Ён найлепш i захаваўся ад разбуральнага ўздзеяння безлічы стагоддзяў.

А над геніяльна красамоўным выразам твару гэтай нявесты я задумваюся, вядома ж, не першы i не апошні, некалькі разоў вяртаючыся да гэтай ілюстрацыі.

...Прыходзілі i школьныя ўспаміны — урокі старажытнай гісторыі. I тое, што ў раннім вясковым юнацтве чыталася ў Талстога,— кніжыцы «Посредника», «Путь жизни», «Круг чтения»,— адкуль помняцца Эпіктэт, Сенека, Марк Аўрэлій i іншыя з ix вечнай мудрасцю.

* * *

Тры дні па сорак пяць мінут Уладзімір Багамолаў талкова i шчыра гаварыў па маскоўскім радыё пра дурное i варожае аплёўванне ветэранаў антыфашысцкай вайны.

I тады мне, між іншым, успомніўся запіс з акупацыйных дзён, які не захаваўся. Пра тое, якімі нас лічылі недачалавекамі: у лістоўках з заклікам выдаваць «бандытаў» — з абяцаннем узнагароды тытунём i гарэлкай. A ў Міры за акуратную здачу пастаўкі — чарка гарэлкі са спіртзаводскай бочкі... Калі я выказаў абурэнне гэтым у гутарцы з суседам, ён, падумаўшы, так падтрымаў мяне: «Дзяйствіцяльна, што ж ты выпіць даеш, a закусіць чаму не даеш?» Такі зварот — да немца.