* * *

Столькі цяпер гаворыцца пра карані. Само сабой было раней у Еўтушэнкі, які, зрэшты, раскараніўся i на Беларусі, i на Украіне. Потым пра гэта гаварыла з нашай сцэны гастралёрка Талкунова, пасля палітык Старавойтава.

A днямі — дзеля вялікай палітыкі — пра «беларускія карані» загаварыла нарэшце праз тры дзесяцігоддзі яраслаўскай рускасці Церашкова. А генерал Клімук, які ў космас лятаў з кнігай Коласа, пра караHi свае чырыкае ў Мінску па-руску.

Слухаў ix у Таварыстве дружбы з заграніцай.

* * *

Таварыства дружбы прымала групу ветэранаў з шыкам i падарункамі, зноў жа нямецкага паходжання. Ужо i не саромеемся браць. Хоць i ўспомнілася тая старая жанчына, што плакала па тэлевізары:

«Каб не беднасць такая, дык я б ім кінула гэтыя трыста дойчмарак назад!..»

Пакаяльную кампенсацыю за два гады няволі колішняй маладое дзяўчыны, вывезенай «на работы».

* * *

Данута пераглядала выпадкова знойдзены ў іхнім капітальна-рамонтным безладзе нумар «Работніцы i сялянкі» за 1991 год i знайшла там прыемнае мне.

У нарысе Раі Баравіковай пра салігорскіх настаўнікаў пішацца так:

«...I Валянціна Аркадзьеўна ўжо запрашае да чаю, a Міхаіл Паўлавіч пачынае расказваць пра сябе. Сярод яго радні таксама ёсць настаўнікі, было каму запаліць агеньчык у душы, але i было яшчэ адно. Бацькі жывуць на Гродзеншчыне, у Карэліцкім раёне, яны калгаснікі, простыл сяляне, усё жыццё пры зямлі. Але калісьці бацька, Павел Анісімавіч, вучыўся ў польскай школе ў мястэчку Турэц разам з Янкам Брылём. Гэтае асабістае з будучым вядомым пісьменнікам ён пранёс праз усё жыццё i, як мог, па-сялянску перадаваў дзецям пачуццё асаблівай павагі i любові да мастацкага слова, да літаратуры. Выпадковасцей у жыцці не бывае, i калі прыйшоў час выбіраць дарогу, Міхаіл Паўлавіч выбраў філалогію».

Цытую па часопісе, аднак тады яшчэ, калі ўнучканастаўніца прачытала мне гэта па тэлефоне, першае, што я ўспомніў,— вясну сорак другога, калі Паўла Ястраба, разам з іншымі з іхніх Лыкавіч, сілай бралі ў паліцьпо, ён адмовіўся, з яго здзекаваліся, білі, у халодніцы трымалі, a ўсё ж не згадзіўся.

З Лыкавічаў са мною вучыліся: ён, Ястраб, высокі, бялявы ды ціхманы хлопец, да якога на фотаздымку ў часопісе добра падобны сын, дырэктар школы; другі — Косця Рап'ёвец (паблізу вёска Рап'ёва), якога я, Лычыка па мянушцы, апісаў у «Сірочым хлебе» як Янку Цівунка; трэці — Коля Драб, Пўхця за паўнашчокасць, наймемш цікавы з гэтай тройкі. Усе яны старэйшыя за мяне, Павел i Коля гадоў на некалькі (пасляваенныя перастаркі), а Косця толькі на год. Помніцца, як ён у сёмым класе быў абагнаў мяне, распуснага «першага вучня», бо вучыўся старанней, паводзіў сябе сціплей, i мне было непрыемна. Потым ён быў, відаць, звязаны з рэвалюцыйным падполлем, бо з войску, у форме i з карабінам, уцёк у «Саветы», а што з ім здарылася там (1937 ды 1938 гады!), я або чуў i забыўся, або, хутчэй, i нічога не чуў. Пухця быў у паліцыі i «па волі лёсу», як пішацца сёння i гаворыцца, «апынуўся на захадзе». А Павел, аказваецца, у дзевяноста першым яшчэ жыў; можа, i сёння яшчэ жывы,— трэба будзе распытаць.

* * *

Ваграм Калайджан, як сказаў мне нядаўна Сяргей Чубакоў, які родам з тых мясцін, усё-такі афіцэр унутраных войскаў. I гэта пра яго «дзейнасць» на Асвейшчыне гаворыць па-свойму. Партызаны не хацелі выконваць яго шалёны загад, дык выканалі «ўласаўцы», што нядаўна перайшлі да партызан i павши ы былі давесці сваю адданасць.

* * *

Танк, якому я пазваніў, каб перадаць прывітанне ад Галі Гарэцкай, яшчэ раз падзякаваць ад яе за дапамогу двойчы — з выдан нем «Віленскіх ка мука раў» i з палепшаннем іхніх, Галі з маткай, жахлівых кватэрных умоваў. Яму, вядома, было прыемна. Сказаў:

— Добрае ўспамінаюць радзей, чым штосьці іншае, за што больш лаюць, не надта разбіраючыся, вінаваты ты ці не...

I другое сказаў Максім, — пра тое, як цяпер думаецца, што за шмат было жыцця растрачана на пустое, замест таго каб паэту рабіць сваё асноўнае, галоўнае.

I я падобнае днямі адчуў, заглянуўшы ў маю бібліяграфію ў слоўніку «Беларускія пісьменнікі»,— колькі рабілася не свайго, па службе!..

* * *

У апошняй «Свабодзе» нататачка пра тое, што, калі «нашы» войскі вярталіся з юбілейнага парада, пад нейкую тэхніку — танк ці нешта іншае — кінуўся стары чалавек.

Гэта магло б i пачаткам быць для твора пра нашы дні...

Сорам перад людзьмі, якія прыехалі на кангрэс беларусістаў з блізу дваццаці краін, да Японіі ўклгочна, каб пагаварыць пра нашу мову, культуру, гісторыю, сорамна за тое, што пра нас пішуць у замежных газетах...

Цяжка на сэрцы i дома, i ў людзях.

Ахвотнікаў памерці пад бел м ы р по н а -бел ы м, які вульгарна паганяць, пакуль што не відно... Смеласць, вера, упэўненасць — у выступленні на кангрэсе Радзіма Гарэцкага, i не толькі яго (Рагойша, які вёў адкрыццё); самаадстаўка i інтэрв'ю па «Свабодзе» Бураўкіна...

Можа, паразумнеем, задумаемся, памацнеем?.. У сэнсе нашай нацыянальнай маласвядомасці, дробязнай раз'яднанасці, наіўнасці i сектанцтве...

* * *

На кангрэсе, на «круглым стале» па беларуска-польскіх літаратурных сувязях, якія апошнім часам так ганебна перарваліся, выступіў у дыскусіі, гаварыў пра «лодзінскі перыяд» — актыўнае супрацоўніцтва нашай «Мастацкай літаратуры» з «Wydawnictwem Łódzkim»,— як пра красамоўны прыклад, што i ў часы, якія мы агульна бэсцім з абодвух бакоў, можна было рабіць патрэбнае. Што i рабілася, як цяпер бачыцца з чвэртвечнай дыстанцыі, добра i светла.

На тым «круглым стале», між іншым, добра згадваўся Танк як i дзіцячы паэт. I я туды трохі дадаў i прапанаваў ад нашай беларуска-польскай грамады перадаць яму прывітанне. Даручылі гэта Алесю Барскаму,— каб ад гасцей. Але ўчора, калі я ўсё-такі дазваніўся Максіму, зрабіць гэта прыйшлося мне, бо Барскі, як аказалася, «не званіў» яму, што азначае — не дазваніўся.

Як i Найдан Вылчаў, які перад ад'ездам пазваніў мне ад Гілевіча, папрасіў перадаць Максіму прывітанне, бо i ён, наш шчыры балгарскі друг, ціхі, міла ўсмешлівы Найдан, не змог, як i я, за два дні дазваніцца...

* * *

«Душам умерших нужны воспоминания». Мiкалай Канстанцінавіч Рэрых напісаў гэта, маючы трыццаць шэсць гадоў жыцця, пасля смерці свайго настаўніка — Куінджы.

I падумаў я, ужо ўдвая старэйшы, пра Улашчыка i Калесніка. Напісаць пра першага абяцаў Аляксею Каўку, але ніяк усё не знаходжу пачатку. А пра Валодзю думаў i думаю, на ўвазе маючы нашу перапіску, дзве папкі якое ўзяў сюды, у вёску.

Рэрыхава, пра ўспаміны, просіцца на эпіграф.

* * *

Вось што хочацца выпісаць-перакласці з «Wiadomości kulturalnych» за 5 сакавіка г. г., з запісаў дыпламата i публіцыста Аляксандра Малахоўскага, які, дарэчы, у лютым быў у Miнску, госцем нашай Грамады.

«На маіх сустрэчах часта задаю слухачам такую ці то загадку, ці то пытанне: што гэта такое — твор, напісаны пісьменнікам, які паходзіць з паланізаванай сям'і па крьші беларуска-жыдоўскай, а пачынаецца словамі (тут ужо лепш у арыгінале): «Litwo, ojczyzno moja!..»

Пра кроў жыдоўскую апошнімі гадамі ў палякаў чыталася, а вось пра спалучэнне яе з беларускай — дагэтуль не спатыкаў.

* * *

На паседжанні рады Саюза пісьменнікаў, паколькі прынялі ў Саюз адразу двух піцерцаў, Ba лянціна Грыцкевіча i Анатоля Кірвеля, жартавалася так, што можна ўжо там, у «горадзе над Нявой», адкрываць не проста аддзяленне нашага Саюза, але зноў суполку «Загляне сонца i ў наша ваконца»,— каб зноў закручваць справу сваю ад пачатку.

* * *

Рэрыха думаў чытаць усё падрад, але пацягнула на выбарачнае чытанне, дзе менш — як гэта ні дзіўна для яго, для гэтай выдатнай сям'і — рускага звышпатрыятызму. З Пмалаяў расчульвацца тым, што рускія, маўляў, ніколі не был i шавіністамі... Такога нельш дараваць i Рэрыху. Або i такога таксама — у вялікія сыны Расіі амаль з аднолькавым пафасам уключаць i Талстога, i Суворава?..