Дробязь таму, што пад бясконцае, мернае, апетытнае Каштанчына жаванне ярка ўспомнілася яшчэ і тое, як добра, лёгка было касіць авёс, значна лягчэй у параўнанні з касьбой жыта і пшаніцы, на бядовы дадатак яшчэ часамі і палеглых, пакручаных навальніцай. Нібы свята ў цябе аўсянае — такая работа на заканчэнне жніва. Паўвека ўжо не кашу, а памятаю, адчуваю зноў, як гэта было, і заўсёды люба глядзіцца цяпер на поле аўса, што з сіва-зялёнага стаў залатым і так шчодра зярніцца гронкамі...
Звіні, каса, пад мянташкай, мякчэй хрумсці ў гусценькім, стромкім золаце! Жуй, фыркай, смакчы, вясёлая кабыліца!.. Бо гэта ж як на суровых сінайскіх скрыжалях навекі высечана ў неабвержнай, усмешлівай чэхаўскай прастаце: «Лошади любят овес».
* * *
Даўняе, матчына: «Адзін застаўся, як тросць на пожары».
Успомніў, чытаючы ў Фёдара Янкоўскага: «Не адно, а два словы: пажар — гарыць будынак, вёска; пожар — гарыць лес, балота».
* * *
Чачотава, зямляцкае:
Едзеш, міленькі Адам,
Глядзеце, а онь, а онь...
На Карэліччыне нашай з ім яшчэ і так (пакуль што?) гаворыцца: «А оньдзека!»
* * *
Хваляць вянок санетаў крыху моднай паэтэсы.
Бог мой, часамі так доўга шукаеш, не можаш знайсці патрэбнае слова, а тут жа яшчэ і выкручвацца трэба чортведама як і навошта!..
Пяцігадовы хлопчык разам з бацькамі глядзеў па тэлевізары эстраднае, песні і танцы. Спаць хіліць, нагуляўся за дзень, ды аднаму не хочацца ісці ў пасцель. І ён пытаецца:
— Мама, і там, у Маскве, цяпер ноч?
— Ноч, сынок.
— Як і ў нас?
— Як і ў нас. А што?
— То чаго ж тыя дзядзі ды цёці не спяць, а душу сабе ламаюць?
Я спаць не заклікаю, але ж і душу дарэмна выкручваць, ламаць версіфікацыяй дарма не варта.
* * *
«Усёй душою, усім сэрцам!..»
Так часта чуецца такое, і не разабрацца, што паміж імі — душою і сэрцам — за розніца.
* * *
На жупранскіх могілках. Каталіцкае, польскае «Покуй его душы». Замест праваслаўнага, рускага «Мир праху его».
* * *
У апавяданні Талстога «Пасля балю» палкоўнік Карэйша — паляк. Не толькі іх ганялі цераз строй.
Не спатыкаў, што пра гэта пішуць палякі.
...Гасцюючы ў Варшаве, у сяброў, сказаў у гутарцы пра злыбеды часу, што і мне часамі хочацца, каб адпачыць, перабрацца на нейкую суседнюю планету. Толькі ж каб не здраджваць найраднейшаму. А посуд мыць у Амерыку, як там ні добра плоцяць за гэта, чым яны хваляцца, я не паеду.
* * *
Вясковы рыбак:
— Навалач якая толу ўкіне ў раку, аўса наробіць!.. Ну, як аўсяная мякіна, так драбяза ўсплыве...
На малькоў ды малёчкаў у нашым Загоры казалі аўсючкі.
* * *
На рыбу кажуць, што яна не здохла, а заснула. Каб не псаваць апетыту?
А пра карову-карміцельку, што яна мінулася. З удзячнай павагі?
* * *
З народнай песні пра балота — прастата, дакладнасць, вобразнасць:
Дзе людзі не ходзяць,
дзе птушкі не бродзяць...
* * *
Старая мінчанка, родам з-пад Пухавіч, калі яе ў гутарцы хто-небудзь пераб'е:
— Перабіў сабаку хвост — цяпер брашы сам!
* * *
У Мэндэле Мойхер-Сфорыма (аповесць «Маленькі чалавечак») такі вось класавы, сацыяльны, проста мудры народны падтэкст:
«Усё на свеце смачна з хлебам».
* * *
У газетах цяпер такія вострыя матэрыялы, столькі крутых сюжэтаў, драм, трагедый, што і белетрыстыкі не трэба,— цікавей, вастрэй не зробіш. Можна толькі глыбей. Хто зможа.
* * *
Акадэмік Радзім Гарэцкі, выступаючы на першым з'ездзе беларусаў свету, расказаў як ён, сын і пляменнік славутых Гаўрылы і Максіма, вучонага і пісьменніка, пасля нялёгкіх гадоў бадзяння па ўсім СССР, у пачатку сямідзесятых, маючы сорак тры гады, апынуўся ў Беларусі. З братам яны між сабой гаварылі на роднай мове, а ў іх пыталіся: «Вы, мусіць, пісьменнікі?»
Маладым нашым, асабліва гадоў пяць таму назад, у сваім тутэйшаўска-талакоўскім самазахапленні і агульным раскрытыкоўванні старэйшых літаратараў можна было б і дадумацца, на кім трымалася наша мова ў дні ліхалецця...
* * *
У зборніку «Шляхам гадоў» — добрая публікацыя Людмілы Мазанік пра Язэпа Пушчу, з пісьмамі да яго,— адно ад рэабілітаванага Дубоўкі, а то ўсё Бабарэкавы.— Калі абодва яны былі ў ссылцы.
Дзве Адамавы дачушкі сумавалі па дзвюх дачушках Язэпавых, што паўтаралася ў пісьмах крытыка да паэта. І гэта сказала мне штосьці новае: пакуты ссылкі і праз успрыняце іх дзецьмі. Як ажыўляе, ацяпляе тыя пісьмы Бабарэкі адно толькі слова — бацік! Так да яго звярталіся дочкі, «у краіне голаду і холаду» быўшы ў разлуцы з бацькам. Праца, служба бацькоў, бухгалтара і настаўніцы, раздзяляла сям'ю, жыць у адным горадзе не маглі, дзеці заставаліся пры маме, а «бацік» піша сябру:
«Знудзіліся былі без мяне. А яны вельмі ж ужо ўбіваюцца па мне».
Ажно падкрэслілася — так добра гэта ў яго па-беларуску!..
Мы скардзімся на свае цяжкасці патрыётаў, а іхняе, тое, што перажывалі нашы пакутнікі, бачыцца нам здалёк, гістарычна. А гэта ж у іх рэчаіснасць была, штодзёншчына з усёй паслядоўнасцю пранікнення дзяржаўнага здзеку ў побыт сям'і, у душы паасобных людзей, дарослых і малечы. А што чакала іх усіх — пра гэта думалася і днём, і ноччу, з трывогай і страхам за сябе, за сваіх, за Беларусь. Сюды і ссылка, сюды і турма, і лагер, і «вышкі» — жахлівы канец тых, з кім распраўляліся ў трыццатых і пазней... А тое, што яны думалі, адчувалі ў перадсмяротнай самотнасці?..
* * *
Максім Гарэцкі — зноў.
І ў нядаўнія юбілейныя дні думаў пра гэта, і сёння над яго старонкамі яно паўтарылася. У жаху здзейсненага ў невядомай мне Вязьме намагаўся жыва ўявіць тую нікчэмна-страшную істоту, стрэлам якое не проста ў галаву, а ў такую душу было забрана ў народа такое жыццё!..
...Адразу, каб не забыцца:
Танк — пра «Скарбы жыцця», якія ён таксама прачытаў у «Полымі». Яны яму нагадалі «Ангэллі» Славацкага. І я адразу ўспомніў з тэксту Максіма Іванавіч тое, што адзначыў на полі, чытаючы:
«Выехалі — сінь, гладзь, да Кіпарысаў... Санеты. Свяціла. «Смутно мі, Божэ!»
Пасля гутаркі па тэлефоне ўзяў першы том пана Юліюша і зноў перачытаў даўно знаёмае — магутны, велічны «Гімн» дваццацісямігадовага генія з тым рэфрэнам «Srnutnomi, Boże!» пасля кожнай з васьмі несмяртных строф.
У паляка пад вершам паметка: «Пісаў на захадзе сонца на моры перад Александрыяй». Мора — Міжземнае. А ў беларуса — Чорнае, перад «Кіпарысамі» — Ялтай. А мне яшчэ і рускі прыгадаўся, з-над мора трэцяга — «Воспоминание» Пушкіна...
Пераклічка высокіх пачуццяў, гіовязь вялікага.
* * *
Факсімільнае выданне «Другога чытання для дзяцей беларусаў».
Недасканаласць... не, лепш — нераспрацаванасць нашай тагачаснай літаратурнай мовы нават расчульвае, як непісьменная, прастацкая гутарка нашых старых бацькоў. Свежая назіральнасць, веданне прыроды, любоў да яе, веданне працы (які пажар лесу!), пашана да тых, што цяжка працуюць — сапраўды народныя. Прабіваецца, чуваць падтэкстам «нравственность» семінарскага выхавання, начытанасць вялікай літаратурай.
Нават і памылкі друку, якіх мноства, гавораць пра хвалюючую беднасць роднага.
А ўсё ж і раздражняе месцамі тая мова, з якое пачыналася літаратурная, сучасная. Хоць і сёння часамі, і часта, сумна і прыкра бывае. Ды гэта ўжо ў паасобных выпадках, у таго ці іншага аўтара, дзе невуцтва ці недахоп таленавітасці.
