Дом Франка, яго помнік, дзе мы паклалі кветкі. Вянкі на магілы Талаку, Канапніцкая Гаўрылюку, Тудору. Глыбокая сцежка ў свежай белі, па якой мы ішлі доўгім гужам у шчырым, урачыстым маўчанні. Музей украінскага мастацтва (якая цудоўная рэч — «Мама ідзе»!..). Два канцэрты самадзейнасці. Родная мова на вуліцах, у магазінах, у кватэрах. Сустрэчы і знаёмствы з украінскімі пісьменнікамі і навукоўцамі. Усё гэта вельмі хораша гаворыць пра жыццёвую сілу, культуру ўкраінскага народа, пра жывучасць яго мовы, пра вялікія традыцыі, пра непахіснае пачуццё нацыянальнай годнасці, гордасці, якая нават сям-там, у таго-сяго пераходзіць у нацыяналізм...

У нас многа любві да рускай мовы, культуры, моцнае пачуццё братняй і інтэрнацыянальнай дружбы, аднак,— нам варта і трэба было б павучыцца ва ўкраінцаў, як трэба паважаць саміх сябе.

Чытаючы Гандзі, думаў, што не вельмі трэба і абурацца на простых людзей, якія ўпарта, з пакалення ў пакаленне, лічаць працай толькі працу фізічную, што стварае матэрыяльныя вартасці, корміць і адзявае,

* * *

Начаваў у інтэрнаце [⁴], у сімпатычнага ўсё-такі Алёшы Карпюка. Шасціпавярховы пісьменніцка-студэнцкі бардак, дзе днямі, як расказвалі хлопцы, адзін будучы інжынер чалавечых душ спраўляў «юбілей» — святкаваў пяцісотую перамогу над тымі жанчынамі, што ходзяць сюды жыраваць.

Не дзіва, што сапсуецца, апашлее, апусцее тут не адзін, нават з таленавітых.

* * *

Недалюбліваў я Сіманава, як выскачку, кан'юнктурыста, вяльможу, як чалавека, які крытыкаваў мяне за «Быстранку», не чытаўшы яе, і за іншае недалюбліваў... А вось прачытаў «Живые и мертвые» і пераканаўся, што гэта пісьменнік, што многа чалавеку дае праца і скромнасць, калі да яе вярнуцца...

Здаецца, тып жанчыны — бязлітаснай эгаісткі, што закахана ў самую сябе нават і тады яшчэ, калі ўжо ўся прыгажосць паблекла ды завяла. Досыта пакруціўшы светам, яна села на якар, прысмакталася да добрага, сумленнага і паэтычнага прасцячка, як Т. ці С., якіх я добра ведаю. Пад вечар трэба было ісці на нейкі банкет, што яна вельмі любіць, а тут уранні прыходзіць з вёскі тэлеграма: памерла мужава сястра. І яна не сказала мужу, каб не сарваць вясёлага вечара, з-за чарачкі ды вальсіка, а потым апраўдвалася, што не хацела яго хваляваць... Нядрэнная, вельмі нядрэнная прычына для таго, каб крыкнуць: «Сука!» і разысціся, але ж ён дараваў і нават лічыць яе «верным другам і спадарожнікам жыцця...».

* * *

Дзядзька расказвае пра смаленскіх бежанцаў, што ў галодны пасляваенны год выдатна агітавалі ў Заходняй супраць калгасаў. «А хрысцяцца, браток, да самых каленяў...»

* * *

На сваім месцы быў наш механізатар Топчу, эканаміст Шахбазян і яшчэ сёй-той. А маскоўскія дамачкі ад мастацтвазнаўства і эстрады прыкметна і цярпліва нылі. Увечары, застаўшыся адны, у нумары [⁵], мы з Піменам [⁶] ледзь не падохлі з рогату, прыпамінаючы іх мяшчанска-курыны спалох на пункце штучнага абсемянення, і наогул увесь гэты дзень, калі не пусты, дык вельмі рэдзенькі,— з двума бессаромнымі быкамі на фоне акіяна, над якім мы перліся сюды праз многія тысячы кіламетраў. Смех малады, вясковы, ад зямлі.

* * *

У Таронта яны сустрэлі нас ледзь не ў аўтобусе, якім мы прыехалі з Фестывалю, вадзілі-вазілі па горадзе з яго небаскробамі і кітайскім раёнам — у цэнтры, з яго зелянінай, азёрамі, сажалкамі і бясконцымі катэджамі — на ўскраінах. Яны нас — рускія, беларусы і валынцы, што таксама лічаць сябе рускімі, як і беларусы,— прымалі ў сваёй федэрацыі чаркай віна і родным словам. У магазіне савецкай кнігі вельмі прыемна было ўбачыць свае, на рускай мове, і падпісваць іх людзям з нейкім зусім новым, небывалым пачуццём. Мяне тут трохі ведаюць, па «Забалоцце перш за ўсё, можа, таму, што яго перадрукоўвалі ў газеце «Вестник». Цікавыя, сімпатычныя людзі — Акулевіч, Ясны, Краўчук... Быў у Акулевіча дома, у чысценькім катэджыку, дзе нас сустрэла гаспадыня, беларуская яўрэйка. Яна толькі што вярнулася з турысцкай паездкі ў СССР, і іменна тут, за акіянам, своеасабліва прыемна было пачуць ад яе пра Слонім, К ракетку... Познім вечарам знайшлі мы амаль усю нашу групу ў рэжысёра Белая, які толькі што паставіў (па-англійску) «На дне» і рыхтуецца ставіць «Мёртвыя душы». Энглізіраваныя беларусы, дзеці сялян-эмігрантаў — вусаценькі тэнар Цехановіч і яго пружанская Алена, што з беларускай дзяўчынкі стала канадскай артысткай і ледзі з маленькім, зусім ужо англійскім Сашкам.

Наогул, забягаючы наперад, у Палерма, можна сказаць, што вельмі дзіўна, нават вусцішна глядзець на тое, як «міжкантынентальны англасакскі шавінізм» засмоктвае не толькі нашых беларусаў, не толькі непакорных украінцаў, але нават і рускіх, нягледзячы ні на багатыя традыцыі, ні на шчодрую дапамогу з Радзімы... Няўжо ім, канадскім беларусам і ўкраінцам, таксама дзіўна і вусцішна глядзець, бываючы ў нас, як руская стыхія засмоктвае і Украіну і Беларусь? І няўжо такі жаль — абавязкова нацыяналізм? Права дужага — ясна, але ж у нас была сацыялістычная рэвалюцыя!.. І вельмі крыўдна чуць ад рускага таварыша: «А што, ты не мог бы адразу пісаць па-руску? Навошта потым перакладаць?..» Асабліва складанае гэта пытанне для таго, хто і вельмі любіць Расію, рускую мову, літаратуру, і вельмі хоча быць самім сабою, сынам свайго народа, яго дастойным песняром,

А ўкраінцы — малайцы! На жаль, не змог пабываць у іхнім выдавецтве, але і Палерма хопіць для самага сапраўднага захаплення.

Помнік Тарасу. Зямля з Чарнечай і тры вярбы, прывезеныя сюды з Украіны галінкамі. Музей — таксама жывы напамінак пра Кіеў, плюс — арыгінальнае: подпісы сотні імя Шаўчэнкі, зробленыя ў альбоме хлопцамі перад выездам у Іспанію, і прылады працы, хатняе начынне першых украінскіх эмігрантаў у Канадзе. На тэрыторыі Шаўчэнкаўскага парку (раўніна з рэдкімі пакуль што дрэвамі) — безліч машын («Як овэц!» — гаварыў Краўчук), на якіх сюды з'ехаўся, спраўляць пікнік, рабочы ды фермерскі люд — украінцы, беларусы, рускія. Вялікая эстрада, з якое мне давялося вітаць дарагіх суайчыннікаў па чарзе, на трох мовах, эстрада, на якой пасля цікава, весела і неяк па-інтэрнацыянальнаму здорава, патрэбна выступаў Дж. Эндзікот, з якой, у заключэнне, міла спявала трыо гуцулак... (Супакойся, звычайная маладзіца, бабка-агонь і самая маладзенькая — чарнавокая красуня. Пасля, на банкеце, яны нас, Пімена і мяне, ох як соладка расцалавалі на развітанне...) Цікавая мітусня ў зямляцкім натоўпе. Просьба — ледзь не па Гогалю, як Добчынскі ці Бобчынскі: «Калі будзеш, браток, пісаць у газету, напішы, што бачыў мяне.

Брату майму будзе вельмі цікава!..» Пільнасць, якою мы былі акружаны: «Не гаварыце, таварыш, з тым, што загаворваў з вамі,— гэта дэпіст і сволач». (А пасля Мацыевіч казаў, што няпраўда.) Урачысты банкет, дзе разумна і весела тамадоў сімпатычны Джон Вір (Іван Вэвюрскі, даследчык і перакладчык Шаўчэнкі на англійскую мову), дзе выступалі прагрэсіўныя пісьменнікі Канады — старэнькі паэт Макдональд, з вершам, і калека Картэр, дзе мой Пімен таксама дастойна, а на дадатак яшчэ і дасціпна сказаў беларускае слова, а мне давялося спяваць, па просьбе слухачоў, «Ты, белая бярозанька» — упершыню ў жыцці перад мікрафонам. У заключэнне, пасля трыо «Верхавіна», мы ўсёй залай, больш за шэсцьсот чалавек, спявалі трохі зацяганую, нават затупаную кірзавымі ботамі «Распрагайце, хлопцы, коней» і вечна хвалюючую, велічную, як малітва-гімн, «Реве та стогне».

Таронта, Палерма... Тут, на другім, далёкім кантыненце, мы адчувалі сябе як дома.

* * *

Пасля Ніягары пайшлі (у акне аўтобуса) тыя ж, што і ў Канадзе, прыгожыя катэджыкі з гаражамі, выдатныя дарогі, даволі часта — «прыгнечаныя» негры ў шыкарных аўтамашынах, то гарадок з бляскам рэкламаў, то інтэрнацыянальная лясная зеляніна, то белы Езус на крыжы, над шэрым статкам помнікаў без крыжыкаў над імі... Пайшлі і добрыя думкі, хоць бы, напрыклад, такая: Адзін, сапраўдны, патрыёт бачыць усё добрае ў людзей і думае, як гэта павучыцца, пераняць, зрабіць у сябе яшчэ лепш. А другі (як многія палякі) — каб мелкадушна разлюбіць і апляваць сваё.