Пачаў я з таго, што той прэзідыум быў наладжаны па загадзе зверху.

Найбольшая крамола ў публікацыі была ў тым, што я там зачапіў пры ўсіх дварах прыдворнага Чакоўскага. Але адкрыта пра гэта не гаварылася. Яго намеснік па «Литературной газете» Сыракомскі і цяперашні перабудаваны рэдактар «Советской культуры» Бяляеў, у той час вельмі спраўны намеснік загадчыка аддзела культуры ЦК КПСС маўчуна Шауры, ці не штодня званілі ў мінскі ЦК,— пыталіся, як пакараны Брыль за яго... «выпады супраць дружбы савецкіх літаратур»... Энергічная масквічка К. Шавялёва, якая вельмі ахвотна падкрэслівала ў нас сваё, яшчэ камсамольскае, сябраванне з Машэравым, расказала мне тады, спецыяльна заехаўшы дахаты, што Пётр Міронавіч, як быццам па яе прапанове прачытаўшы маю публікацыю, сказаў нават, што «это по-белорусски честно». А нядаўна, калі святкавалася 70-годдзе Машэрава, Алесь Петрашкевіч, у семдзесят восьмым годзе загадчык аддзела культуры ЦК КПБ, у групавым выступленні па радыё, гаворачы пра гуманнасць ды прагрэсіўнасць Пятра Міронавіча, закрануў і яго адносіны да той публікацыі ў «Немане». Ён добра ведаў, што за тымі, што так настойліва званілі яму з Масквы, стаяць не толькі Чакоўскі і Шаура, і таму пакаранне мяне ўзяў на сябе, загадаўшы звесці яго толькі да абмеркавання. К. Шавялёва, помніцца, гаварыла, што ён, на жаль, публікацыю прачытаў толькі ўвечары таго абмеркавальнага дня, а каб такое здарылася раней, дык і прэзідыума не было б. Не ведаю. Хоць і прыемна думаецца пра гэта...

«Я з вогненнай вёскі...» не прайшла на прэмію стараннямі маскоўскіх літаратурных вяльможаў, сяброў пакрыўджанага. Мне было няёмка перад сааўтарамі, я ім сказаў, і яны мяне супакойвалі. Многа было чытацкіх пісьмаў і званкоў, з разуменнем і ўдзячнасцю. У саюзнай прэсе толькі «Литературное обозрение» выступіла з гадзенькай рэдакцыйнай рэплікай пра мой «суб'ектывізм». Вернасць гэтай, зверху зададзенай, пазіцыі рэдакцыя потым засведчыла двойчы, адхіліўшы станоўчыя рэцэнзіі на маю кнігу «Поиски слова», дзе пра Чакоўскага, хоць і прыгладжана, але засталося (толькі без такога: «Есть и Сталин и Гитлер, и иже с ними...»). Адну рэцэнзію прыслаў ім бакінскі журналіст М. Плескачэўскі, дваюрадны брат А. Твардоўскага, а другую прапанаваў крытык І. Залатускі, член іхняй рэдкалегіі, ужо зусім нядаўна, калі і тугавухі «Литобоз» таксама падключыўся да перабудовы. Задоўга да яе, у пачатку васьмідзесятага, галоўны рэдактар «Дружбы народов» С. Баруздзін, згадзіўшыся на выданне ў «Бібліятэцы» гэтага часопіса майго аднатомніка «Стежки, дороги, простор», палічыў патрэбным сказаць наўздагон, калі я ўжо выходзіў з яго кабінета, дзе ён, дарэчы, быў не адзін, а з намеснікам: «Иван Антонович, только не делайте больше ошибок, и политических, и других...» Шматкроп'е чулася ў яго недагаворанасці наконт чагосьці, што ён ведаў, што заўсёды ведае. У нас з ім было ўсё-такі больш за дваццаць гадоў карэктнага знаёмства, і сказанае ім трэба было прыняць за добразычлівую перасцярогу.

На трэцім годзе пасля таго нумара «Немана» да мяне прыехала з «Литературной газеты» маладая супрацоўніца Галя Грыбоўская і ўгаварыла на інтэрв'ю. Потым яна расказала, што, убачыўшы ў апошняй карэктуры газетнай паласы тое, даволі вялікае, інтэрв'ю, Чакоўскі абурыўся: «Як?!» Яно было знята, але шэфа пераканалі, што якраз будзе лепш «стаць вышэй», і матэрыял вярнуўся ў нумар. Галя пайшла на большае: тое, што не ўдалося адстаяць у сваёй газеце, месцы вастрэйшыя, яна аформіла ў яшчэ адно інтэрв'ю, і яно было для мяне, калі я прыехаў у Маскву на вечар памяці Дзмітрыя Кавалёва, прыемным сюрпрызам. У выпадкова купленым нумары «Советской культуры», яшчэ не бяляеўскай.

На тым пакаральным абмеркаванні Шамякін сваё выступленне пачаў ідэйным пафасам: «Таварышы, Масква абурана бурліць!..» Ніл Гілевіч, якому было яшчэ далекавата да нагоды замяніць на пасадзе Шамякіна, перапыніў яго: «Іван Пятровіч, няўжо так ужо і бурліць? Адзін хтосьці бурбалкі пусціў!..» Быў смех, бо частка прысутных ведала, што тут сёння да чаго. А вось ужо летась, у восемдзесят сёмым, той самы прыязна-дасціпны Ніл Сямёнавіч у сваім дакладзе сабраў ды падлічыў усе нашы крошкі ды крошачкі грамадзянскай пісьменніцкай мужнасці за ўвесь паслясталінскі час, але ж ніводным словам не ўспамянуў той спалохана-прававерны прэзідыум... Зрэшты, ніхто яго ў гэтым не папракнуў, не дапоўніў.

Што ж, можа, яно ў тым — як-ніяк грамадскім — толькі маё асабістае?..

* * *

У цікавай, патрэбнай кнізе нястомнага Яраслава Пархуты «Зямля бацькоў нашых» мацней кранулі два моманты.

На палях Шуміліншчыны вельмі многа валуноў. Той, хто расказваў аўтару пра гэтую спрадвечную бяду, як уздыхнуў:

«Магутанькі не было з камянямі тымі».

Слова, упершыню пачутае, падкрэсліць захацелася. Успомніўшы адразу двух сяброў, што так аддана служылі нашай роднай мове. Адзін, здалося, сказаў бы з усмешкай стрыманасці: «Хораша», а другі і прыцмокнуў бы: «Смаката!» Янкоўскі і Скрыган.

І другое, з Хоцімшчыны.

У 1919 годзе ў вёсцы Ліпаўка была створана камуна. Не проста, а з удзелам мясцовага памешчыка Смагаржэўскага. Сяляне яго паважалі. Удзельнік рэвалюцыі пятага года, быў у ссылцы. Кабыла здохне ў кагосьці — дасць грошай на другую. І лесу не шкадаваў, не караў парубшчыкаў. Выбралі старшынёй рэвізійнай камісіі. Яшчэ і дзетак вучыў, ходзячы па хутарах. Замерз у полі, снегам замяло яшчэ жывога, дзяцюк падняў, занёс на печ, каб адышоў, але пад раніцу ён памёр.

«Мы так жалелі яго, так жалелі. Лапцейкі новыя сплялі і ў лапцейках пахавалі на кладбішчах, дзе ўсіх камунараў хавалі».

Так расказваў Пархуце дзед Арцёменка, удзельнік грамадзянскай, фінскай і Вялікай Айчыннай войнаў, колішні камунар.

Лапцейкі зноў жа захацелася падкрэсліць, з думкай пра чалавечны падтэкст.

* * *

«...Полными страха глазами встречал шагающую к нему смерть зайчик — этот смиренный христианин лесов и полей».

Як хораша гэта ў Пятраса Цвіркі ў яго рамане «Франк Крук», у раздзеле «Охота», і як я часта ўспамінаю гэта — пры кожнай сустрэчы з гэтым хрысціянінам на прылясной дарозе. Здалёк яшчэ спрытна ўцякае, то ў збожжа, то ў лес. Часцей за ўсё ўранні.

* * *

Выпадкова пачуў па радыё, як Паўстоўскі неяк сказаў, што чытаць трэба кожны дзень,— хоць трохі, але абавязкова.

Ну, а што рабіць, калі няма чаго чытаць?Тут, на дачы, у прылясной глухамані. Прыйшлося звярнуцца да вопыту падобных дзён амаль у кожным годзе. Яшчэ раз пераглядзеў літаратурную прэсу за апошні час, вылоўліваючы прапушчанае, а тады ўзяўся за «Науку и жизнь», якое тут нямала.

Некалькі добрых артыкулаў — пра эстонскія замкі, гербы і сцягі, пра рускія калодзежы, пра паходжанне «Татьяниного дня»... Але да запісвання пацягнула вельмі простае ды змястоўнае — «О пользе овса». Здалося нават тэмай апавядання, ды спакваля апусціўся, а можа, і падняўся да запісу.

Пакуль ішлі, стракацелі лічбы, працэнты, колькі ў аўсе крухмалу, тлушчу, бялкоў, амінакіслотаў, эфірнага масла і вітамінаў, мне раптам, з далёкай даўніны, спакойна, родна пачулася смакавітае жаванне ды папырхвайце нашай рэзвай Каштанкі. Сечку мы рэзалі з неабмалочаных снапоў аўса, а яшчэ і вобмешку рабілі аўсяным вотруб'ем і вадой. Смачна гэта было нават збоку глядзець, як яна, наша руплівіца і ў ядзе, рассоўвала храпай тую тлустую мешанку і, дабраўшыся да белаватай, густаватай жыжкі, ласа смактала яе, прычмокваючы губамі... Пакуль тыя лічбы, працэнты, парады, кулінарныя ды медыцынскія, ішлі няспыннай, як заслужана шчаслівае жаванне, стракатлівай плынню на першай, другой, трэцяй часопіснай старонцы... Сярод парадаў лекавых увагу спыніла найбліжэйшае мне,— у аўсе, аказваецца, ёсць і сродак супраць утварэння ў венах тромбаў, а ў кухонных парадах — і наш колішні вясковы часты ды жаданы госць — аўсяны кісель, смачна чытаючы пра які — ледзь не крыўдна было, чаму ён называецца «исконно русским деревенским блюдом»,— хіба ж толькі рускім? Зрэшты, дробязь.