Прыемна пасядзелася, нават і з песнямі, да якіх наш госць, як аказалася, быў ахвочы і здатны, асабліва да родных-народных.
Пятрусь Усцінавіч умеў, любіў збліжацца з людзьмі, на што ў мяне ёсць прыклады. Цяпер, пішучы гэта, успамінаю чырвона-цагляны, у вераснёвай пазалоце Торунь, дзе мы, Броўка, Пестрак і я, былі праездам у пяцьдзесят пятым годзе. Там нас сустрэў і суправаджаў па горадзе архітэктар Стэфан Нарэмбскі, пажылы прафесар родам з-пад Маладзечна. Многа было ўспамінаў пра Беларусь, прыгадваліся людзі, песні, анекдоты... Абедалі мы, і Броўка расказваў пра Кітай, у якім нядаўна быў. Як у краме стаіць чарга кітаянак, чакаюць, пакуль іх збярэцца дастаткова, каб прадавец пачаў секчы, па жаданні дзяліць на порцыі толькі што прывезенага ў магазін удава. Хтосьці спытаўся за нашым сталом:
— А што яны робяць з яго?
І прафесар з зямляцкай усмешкай, смачна па-беларуску адказаў:
— Доб-ру-ю верашчаку.
Мы толькі што ўспаміналі яе, гаворачы пра нашы сялянскія стравы.
У мяне захаваліся торуньскія фотаздымкі, найбольш удалы адзін: пан Стэфан і пан Пётрусь, весела размаўляючы, з натуральнымі жэстамі, у шчыра прыязных усмешках...
Успамінаецца і паездка па Наваградчыне, на два гады пазней, калі ён пасля смерці Коласа быў абраны там дэпутатам і папрасіў мяне паехаць з ім, пасустракацца з людзьмі ў маіх родных ды ненаглядных мясцінах. Асабліва вялікая вёска Ахонава помніцца, гутаркі з сялянамі і песні на хлебасольным застоллі...
Як і тады ў Міры, у хаце весела і талкова гаваркога гаспадара.
Уладзімір Андрэевіч, чалавек з дарэвалюцыйнай сярэдняй асветай, а яшчэ больш начытаны, між іншым расказаў тады, як у свой час да арганізацыі мірскай гарадской бібліятэкі (і вучылішча было тут «гарадское») прычыніўся сам Максім Горкі — і кніжак прыслаў, і пісьмо, якое з-за столькіх розных калатнечаў, на жаль, не захавалася.
Пазней, гадоў праз пяць, Броўка напісаў пра гэта ў «Советской Белоруссии»,— факт як-ніяк гістарычны, асабліва для міран.
Пасля вячэры на ганку спраўнага драўлянага асабняка ў малым дагледжаным садзе (руплівы гаспадар на ўсё меў залатыя рукі) мы не толькі яшчэ крыху пагаманілі, пасмяяліся, але, зусім нямнога выпіўшы, нават і «тыхо-тыхо постреляли», як у грузінскім анекдоце,— адзін, два стрэлы, балазе і пісталеты былі яшчэ не здадзены, і ноч спакойна-зорачная, і стральба такая тады людзей ужо не надта палохала, і радасць нядаўняга вызвалення як быццам зноў пасвяжэла...
З таго вечара Пётр Усцінавіч памятаў майго Мішу, сяды-тады перадаваў яму прывітанні, а неяк у Доме творчасці «Каралішчавічы», дзе брат наведаў мяне, здаецца, у пяцідзесятым годзе, яны даўгавата пагаманілі на вераснёўскай золата-лясной дарозе. Пры мне, але я ішоў моўчкі, нібы любуючыся той зацікаўленай, спорнай гаворкай.
Неўзабаве, праўда, і характары суразмоўнікаў нечакана крыху праявіліся. Броўка, якому майго маўчання, відаць, было ўжо годзе, сказаў:
— А як жа, Міхаіл Антонавіч, наш Янка — няблага расце?
І мой Антонавіч адказаў таксама пытаннем, са сваім прыжмурам спадылба, з усмешкай сямейнай гордасці:
— А вы што думалі?
І тут наш старшыня Саюза пісьменнікаў нервануў:
— Я што думаў?! Ды я ж...
І штосьці гэтак далей. Так што і мне прыйшлося выйсці з маўчання з адчуваннем няёмкасці.
Прыхільнасць Броўкаву за паўтара дзесятка пасляваенных гадоў я, калі браць адно значнейшае, адчуў разоў некалькі. Ён і пра прэмію мне стараўся як член дзяржаўнага камітэта па тых справах, і на высокія пасады намерваўся вывесці. У канцы пяцьдзесят шостага настойліва ўгаворваў пайсці на галоўнага рэдактара «Літаратуры і мастацтва», праз год з нечым — стаць галоўным рэдактарам выдавецтва «Беларусь», а яшчэ праз год — яго намеснікам у Саюзе пісьменнікаў. У першым выпадку я проста адразу адмовіўся; у другім папрасіў два дні на роздум, а начальства, ад імя якога наш старшыня агітаваў мяне, само тым часам раздумала; а за трэцім разам я зноў жа ўзяў два роздумныя дні, а сам сказаў Шамякіну, што вось як Броўка хоча ад яго, свайго «распанелага» нама, пазбавіцца на з'ездзе, які меўся днямі пачацца. Іван Пятровіч паспяшаўся пакаяцца, дома запіць міравую, пра што мне назаўтра ўсцешана паведаміў, калі я ўранку чагосьці да яго па-суседску зайшоў.
Для адпаведнасці тым высокім пасадам мне патрэбна была б партыйнасць, на што ў майго спрыяльніка, трэба думаць, было спадзяванне. Нават намёкі рабіліся раз ці два, тактоўна асцярожныя. Аднак жа так далёка ў нас не пайшло...
* * *
У маі пяцьдзесят чацвёртага мы ўтрох, Глебка, Шамякін і я, былі на свяце 300-годдзя ўз'яднання Украіны з Расіяй. Святкаванне ў расквітнелым Кіеве пачалося з дэкады рускай культуры, пасля чаго Івану Пятровічу спатрэбілася вярнуцца ў Мінск, а мы з Пятром Фёдаравічам засталіся.
Ідзем сабе па Крашчаціку з двума ўкраінскімі сябрамі, а за намі — нейкія кіеўскія энтузіясткі. Мы зойдзем у які магазін, яны чакаюць на панелі, мы выйдзем — яны шэпчуцца: «Він!.. Він!..» І далей за намі назіркам. Адзін з украінскіх сяброў крыху адстаў і неўзабаве выясніў, што да чаго. Мяне ні больш ні менш, а палічылі за самога Лемешева, удзельніка рускай дэкады. І тут ужо наш найстарэйшы, Глебка, пачаў звяртацца да мяне, каб наша блізкае суправаджэнне чула: «Сергей Яковлевич, я полагаю... Не лучше ли, Сергей Яковлевич...» і гэтак далей. Пры адпаведным удзеле і ўкраінцаў. Пакуль гэта нам не апрыкрала і мы не затрымаліся ў кафэ-марозіва надаўжэй.
Потым Васіль Казачэнка павёз нас у Канеў. Спыніліся ў Васілёвага сябра, настаўніка. Раніца са спінінгамі на Дняпры. І трэба ж раптам — першы шчупак у мяне! Госця віншуюць, ён адпаведна рады. А неўзабаве — і другі шчупак таксама мой!.. Тут ужо мудрэц Пятро Фёдаравіч адвёў мяне трохі ўздоўж берага і нібы шэптам спытаўся:
— Ты што — прыехаў дружбу мацаваць ці разбураць?..
Шэпт, вядома, быў такі, каб і адразу, і потым, ужо за сталом, пасмяяцца. А там, каля берага, шчупакі, аднак, пачулі старэйшага госця,— больш у мяне не ўзялося нічога, як ні стараўся, ні спадзяваўся.
Так яно — хочацца штосьці добрае згадаць пра добрага чалавека... Хоць бы тое яшчэ, як мы праз месяц ці больш чакалі на мінскім аэрадроме рыжскі самалёт, які спазняўся з нашым Казачэнкам, што па дарозе дахаты меў тут прызямліцца на дзень-два. Каля пасадачнай паласы мужчыны з аэрапортаўскай службы касілі тым часам сеяную траву. І мы з Пятром Фёдаравічам папрасілі ў іх косы і, на здзіўленне тым касцам, пакасілі ўсмак, па старой памяці спраўна, нягледзячы на гальштукі і капелюшы. Акадэмік ішоў першы, я — следам, яму сорак дзевяць, мне трыццаць сем.
* * *
Не памятаю, калі гэта было, дый, можа, яно і не так важна, каб зусім дакладна пра час,— хапае і таго, што ўжо нямала гадоў стаіць у памяці гутарка з Пятром Панчам, удвух на познавячэрнім гасцінічным калідоры. У Маскве, у гасцініцы, што называецца аднайменна.
Пятро Ёсыпавыч сам пачаў гэтую гутарку. На дзесятым паверсе, дзе мы з ім спыніліся, каля пралёту, у які зваліўся Купала. Ад успаміну пра гэта якраз і пачаў.
Утрох: Купала, Лынькоў і ён — стары, паважаны расказчык — выпілі, памятаецца ясна, палавіку паўлітра, колькі было ў бутэльцы. Захмяленне, такім чынам, выключаецца. Выйшлі на калідор. Ужо ў пакоі развітаўшыся, і яшчэ пастаялі, пагаварылі. Купала прысеў, прыткнуўся бачком на коўзкім мармуровым парапеце. А тут праходзіла з падносам афіцыянтка — з пустым ці з поўным посудам, з пакоя якога ці ў які пакой — ужо ні Панч тады, а я цяпер, у восемдзесят восьмым годзе, з яго расказу не памятаю.
Іван Дамінікавіч і ў шэсцьдзесят гадоў любіў, кажучы па-вясковаму, зачапацца з маладымі жанчынамі. Ветлым, вясёлым словам, з усёй кавалерскай тактоўнасцю. Так гаварыў мне і Панч. А сам я чуў ад цёткі Уладзі гордае: «Мой Янка быў еўрапеец!..» Не вытрымаў ён і тады, з таго злавеснага парапета. Ці то памкнуўся крышку гулліва: «Мая ж ты красунечка!», ці то вельмі прыблізна хацеў штосьці падобнае сказаць, зрабіць. А маладзіца — ці стомлена, са зразумелай нецярплівасцю, ці таксама з ветлым какецтвам — нібы хацела адмахнуцца ці адхіснуцца ад шаноўнага кавалера. Ён варухнуўся таксама. Як і куды: да яе, ад яе — у тыя секунды ў памяці Панча не замацавалася. Адбылося адно — вялікі паэт, лсывы чалавек паляцеў у глыбока-каменны пралёт...
